کتاب ایران، جامعه کوتاه مدت

کتاب ایران، جامعه کوتاه مدت و ۳ مقاله دیگر مجموعه‌مقالاتی از همایون کاتوزیان است و نشر نی آن را منتشر کرده است. عبدالله کوثری این کتاب را ترجمه کرده است.

درباره کتاب ایران، جامعه کوتاه مدت

چهار مقاله‌ای که در این کتاب می‌خوانید هریک به‌نوعی مشکلات تاریخی توسعه‌ٔ اقتصادی و سیاسی ایران را بررسی می‌کند. فقدان امنیت برای مالکیت خصوصی و در نتیجه عدم انباشت سرمایه در دست بخش خصوصی، انحصار ثروت و قدرت اقتصادی در دست حکومت‌ها که خود به انحصار قدرت سیاسی می‌انجامید و سرعت و شدت تحولات سیاسی و اجتماعی که جامعه را از چهارچوب قانونی باثبات که لازمه‌ٔ رشد و توسعه‌ٔ اقتصادی است محروم می‌کرد، در دو مقالهٔ اول بررسی می‌شود. تلاش برای استقرار قانون و نظم قانونی که به انقلاب مشروطه انجامید و علل ناکامی‌ها و کمبودهای این جنبش مضمون مقاله‌ٔ سوم است و در مقالهٔ چهارم که به معنایی دنباله‌ٔ مقاله سوم است، شرحی از زندگی و آثار ملک‌الشعرای بهار می‌خوانیم که از کوشندگان راه مشروطه بود و انسانی فرهیخته و آزادی‌خواه و متجدد که می‌کوشید در فضای بسته و خطرخیز دیکتاتوری در عین وفادارماندن به آرمان‌های خود از تندروی‌های ویرانگر بپرهیزد و در محیطی که کمتر کسی هوادار اعتدال و خرد بود به اعتدالی خردمندانه برسد.

فهرست مقالات این کتاب از این قرار است:

ایران، جامعۀ کوتاه‌مدت: بررسی مشکلات توسعۀ سیاسی و اقتصادی بلندمدت در ایران

مشروعیت و جانشینی در تاریخ ایران

انقلاب برای قانون

ملک‌الشعرا بهار در دوران مشروطه

خواندن کتاب ایران، جامعه کوتاه مدت را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ توسعهٔ ایران و کسانی که دغدغه‌مند ایران‌اند، پیشنهاد می‌کنیم.

درباره همایون کاتوزیان

همایون کاتوزیان ۲۶ آبان ۱۳۲۱ در تهران به دنیا آمد. در ایران او را به نام همایون کاتوزیان و در خارج از ایران با نام «هما کاتوزیان» نیز می‌شناسند. او اقتصاددان، تاریخ‌نگار، کاوشگر علوم سیاسی و منتقد ادبی است. زمینهٔ تحقیق موردعلاقهٔ او مسائل مربوط به ایران است. تحصیلات رسمی دانشگاهی کاتوزیان در اقتصاد و جامعه‌شناسی است. او به‌طور هم‌زمان مطالعاتش را در زمینهٔ تاریخ و ادبیات ایران تا سطح پیشرفتهٔ آکادمیک ادامه داده است. نتایج این مطالعات را می‌توان در تنوع آثار چاپ‌شده از او دید. او تاکنون بیش از ۷ کتاب در زمینهٔ تاریخ و ادبیات ایران به زبان انگلیسی به چاپ رسانده است.

همایون کاتوزیان نسبت به اروپامحوری در تاریخ‌نگاری ایرانی انتقاد داشته و نشریه‌ای نیز تحت‌عنوان «نظریهٔ کوتاه‌مدت‌بودن جامعهٔ ایران» ارائه کرده است.

برخی از کتاب‌های او به قرار زیر هستند:

«سعدی، شاعر عشق و زندگی»، «جمالزاده و ادبیات او»، «گفت‌وگو درباره عقلانیت و نوگرایی»، «هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر»، «صادق هدایت و مرگ نویسنده»، «نقدی بر بوف کور هدایت» و «مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران».

بخشی از کتاب ایران، جامعه کوتاه مدت

«حکومت در ایران باستان استبدادی بود. فرمانروا و کارگزاران برگماشتۀ او را هیچ مجموعه‌ای از قواعد و سنت‌ها محدود نمی‌کرد، مگر سیاست‌ها و تدابیری که برای حفظ قدرت و اختیارات، یا به عبارت دیگر، جلوگیری از سقوط و برکناری خودشان ضرورت داشت. بنابراین فرمانروایان و کارگزاران زیردست آنان در برابر هیچ‌کس جز مقام فرادست پاسخگوی اعمال خود نبودند و شخص فرمانروا هم تنها در برابر خداوند مسئول بود، با این اعتقاد که فرمانروایی بر کل جامعه از جانب خداوند به او اعطا شده است. حکومت استبدادی در هر کجا و در هر زمان و در هر چارچوبی ـ‌در جامعه، در حزب یا در بنگاه اقتصادی‌ــ به‌ناچار با مشکل مشروعیت و جانشینی روبروست و این چیزی است که هیچ نظام مبتنی بر قوانین بنیانی محدودکننده و درازمدت، درگیر آن نمی‌شود. از لحاظ نظری همواره محتمل بود که فرمانروا در محدودۀ قدرت مادی‌اش بنابر اراده و عزم خود عمل کند، حتی در زمانی که شالودۀ قدرتش در اصل بر مجموعه‌ای از قوانین و سنت‌ها نهاده شده بود. می‌توان گفت که این وضع در دوران حاکمیت سلطنت مطلق یا دسپوتیک ـ‌که گاه با صفت جدید همراه می‌شودــ بر کل قارۀ اروپا از حدود سال ۱۵۰۰ تا ۱۹۰۰ حکمفرما بود. در انگلستان از آغاز فرمانروایی خاندان تودور در سال ۱۴۸۵ تا انقلاب شکوهمند سال ۱۶۸۸‌، در فرانسه از آغاز قرن شانزدهم، یعنی از حکومت لویی دوازدهم یا فرانسوای اول از خاندان والوا تا انقلاب ۱۷۸۹ که به حکمرانی مطلق خاندان بوربون پایان داد، در امپراتوری مقدس رم (هابسبورگ) در همین دورۀ یادشده تا انقلاب ۱۸۴۸، در پروس از زمان صلح وستفالی در ۱۶۴۸ ـ‌که پروس رفته‌رفته به‌صورت دولتی مدرن درآمدــ تا انقلاب ۱۸۴۸ و در روسیه از آغاز سلطنت خاندان رومانوف در ۱۶۱۷ (هرچند سابقۀ سلطنت مطلقه به دوران امیرنشین‌های نووگرود و مسکووی می‌رسد) تا انقلاب ۱۹۰۵.‌

حکومت مطلقه در سراسر این دوران و در همۀ کشورهای اروپایی ویژگی‌های بنیادین یکسان داشت، اما تفاوت‌هایی که برحسب زمان و مکان پیش می‌آمد نیز مهم بود. برای مثال در فرانسه قدرت در فاصلۀ حکومت فرانسوای اول و لویی چهاردهم به درجات مختلف شکلی متمرکز داشت، در انگلستان این تمرکز قدرت از دوران هنری هفتم تا الیزابت اول به‌چشم می‌خورد و در امپراتوری هابسبورگ از سلطنت شارل پنجم تا پادشاهی ماریا ترسا. به همین ترتیب مرکزیت قدرت اجرایی نیز در طول این دوران در سراسر قاره برقرار بود. به‌طور کلی مرکزیت قدرت اجرایی در دوران رنسانس کم‌تر بود. علاوه بر این در بعضی کشورها (بسیار) کم‌تر از کشورهای دیگر به‌چشم می‌خورد. برای مثال قدرت اجرایی در امپراتوری هابسبورگ در قیاس با فرانسۀ دوران بوربون‌ها مرکزیت بسیار کم‌تر داشت.‌ در روسیه قدرت اجرایی تمرکز و مرکزیت بسیار داشت و این شاید تا حدودی میراث حکومت مغول در قرون وسطی بود.‌»