کتاب کودتاهای ایران

کتاب کودتاهای ایران نوشته و پژوهش سهراب یزدانی است و نشر ماهی آن را منتشر کرده است. این کتاب کودتاهای نیم‌قرن از تاریخ معاصر ایران را بررسی و تحلیل می‌کند.

درباره کتاب کودتاهای ایران

مداخلهٔ مردان شمشیر در کار حکومت پیشینه‌ای چندهزارساله دارد، اما عمر کودتای نظامی کمتر از این‌هاست. کودتا به روشی برای تغییر دولت بدل شده و در برخی کشورها جای شیوه‌های دیگر مانند انتخابات را گرفته است. هرچند در سال‌های اخیر از دامنهٔ کودتاها کاسته شده، این شیوهٔ جابه‌جایی دولت هنوز به پایان کار خود نرسیده است. اما جامعهٔ ایران چه تجربه‌هایی در این زمینه داشته است؟ چه نوع کودتاهایی در این سرزمین رخ داده است؟

علل وقوع کودتاها چه بوده است؟ کودتا به پیروزی کدام نیروهای سیاسی انجامیده و کدام نیروها را از میدان بیرون رانده است؟ چه نوع حکومتی جایگزین نظام پیشین شده است؟ کتاب کودتاهای ایران به این نکات می‌پردازد.

فصل یکم مبحثی نظری و تاریخی دربارهٔ پدیدهٔ کودتاست. چند نظریه به طور خلاصه بررسی می‌شوند. انواع کودتاها معرفی می‌شوند و برای هریک از آن‌ها به نمونه‌هایی تاریخی اشاره می‌کنیم. بخشی از این فصل نیز به فن کودتا و مراحل گوناگون مانند برنامه‌ریزی، اجرای عملیات و پیامدها می‌پردازد.

در فصل‌های دوم تا پنجم کودتاهای ایران بررسی می‌شوند. فصل دوم به نخستین تجربهٔ ایرانیان در این زمینه می‌نگرد که در قالب به‌توپ‌بستن مجلس شورای ملی چهرهٔ خود را نشان داد و به براندازی مشروطیت و برقراری حکومت استبدادی انجامید. فصل سوم دربارهٔ انحلال مجلس دوم است. برخی از مورخان آن واقعه را کودتا نمی‌دانند، زیرا دولت زیر فشار روسیه مجبور شد مجلس را منحل کند. به‌هرحال دورهٔ قانونگذاری مجلس پایان یافته بود و تعطیل آن بدون خونریزی و به‌آرامی انجام گرفت. اما در این بررسی اقدام دولت در برچیدن قوهٔ قانونگذاری حرکتی کودتایی شمرده می‌شود. فصل چهارم کودتای سوم اسفند را بررسی می‌کند و فصل پنجم به ۲۸ مرداد اختصاص دارد.

روش کار در فصل‌های دوم تا پنجم کمابیش یکسان است. کودتا پدیده‌ای است که به طور معمول ریشه‌های سیاسی و اجتماعی ژرفی دارد و پیامد مبارزه یا بن‌بست سیاسی است. بنابراین، برای آشنایی با علل و زمینه‌های کودتا، باید ریشه‌ها را شناخت. یکی از نکته‌های مهم این است که بدانیم کودتاهای ایران در چه موقعیتی رخ داده‌اند. برای شناخت موقعیت باید به ماهیت و شیوهٔ مبارزهٔ سیاسی‌ای پی ببریم که در جامعه جریان داشت. در این فصل‌ها می‌کوشیم شرایط سیاسی و اجتماعی هر دوره را بشناسیم و نیروهای درگیر پیکار سیاسی را مشخص کنیم. سرانجام به این موضوع می‌رسیم که کدام نیروهای سیاسی شیوه‌های متعارف و قانونی مبارزه را کنار می‌نهادند و به ابزار فراقانونی رو می‌بردند.

محدودهٔ زمانی این پژوهش نیم‌قرن از تاریخ معاصر ایران است. در این مدت، دولت‌های بزرگ بیگانه به صورت‌های مختلف بر سرنوشت کشور تأثیر می‌گذاشتند. قدرتمندان جهانی در ایجاد زمینه‌ها و شرایط کودتایی سهیم بودند، در برنامه‌ریزی و تدارک عملیات مشارکت داشتند، گاه بر اجرای کودتا نظارت می‌کردند یا هدایت آن را به دست می‌گرفتند. برای شناخت کودتاهای ایران، باید به بررسی هدف‌های سیاسی و شیوهٔ کار قدرت‌های بزرگ نیز توجه داشت.

این پژوهش نمی‌خواهد تاریخ پنجاه سال ایران را بازگو کند. هدف فصل‌های دوم تا پنجم بررسی و تحلیل زمینه‌ها، چگونگی و پیامدهای کودتا در چهار مقطع زمانی مشخص است. رویدادهای تاریخی دستمایهٔ رهیابی به چنین هدفی بوده‌اند. با وجود این، تصور می‌رود با شناخت آن کودتاها آگاهی گسترده‌تری از تحولات سیاسی کشورمان به دست می‌آوریم و از زاویه‌ای جدید به علل بی‌سامانی حکومت مشروطه می‌نگریم.

خواندن کتاب کودتاهای ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران و دوستداران مطالعهٔ حوزهٔ تاریخ معاصر ایران پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب کودتاهای ایران

«حکومت پهلوی در شهریورماه ۱۳۲۰ آسیب سختی دید. رابطه‌ای که بین نهادهای حکومتی برقرار بود دگرگون شد. شاه همچنان در رأس نظام سیاسی قرار داشت. اما محمدرضاشاه، برخلاف پدر خود، در موقعیتی نبود که بتواند با خودکامگی فرمان براند. او یکی از چند عنصر مؤثر در عرصهٔ سیاست شمرده می‌شد، هرچند از عناصر دیگر نیرومندتر بود. او بر تشکیل دولت‌ها و تعیین وزیران اثر می‌گذاشت. در مواردی آن‌ها را برکنار می‌کرد یا زمینهٔ سقوطشان را فراهم می‌آورد. در گزینش نمایندگان مجلس نیز دست داشت. در اردیبهشت ۱۳۲۸، مجلس مؤسسان اختیار انحلال مجلس شورای ملی و مجلس سنا را به مقام سلطنت سپرد. نیمی از شصت نمایندهٔ مجلس سنا را نیز او تعیین می‌کرد. اما محمدرضاشاه به این اختیارات قانع نبود. او در مراسم گشایش مجلس شانزدهم از نمایندگان خواست در چند اصل قانون اساسی تجدیدنظر کنند. این تجدیدنظر معنایی جز افزایش قدرت قانونی شاه نداشت.

تکیه گاه اصلی محمدرضاشاه نیروهای مسلح بود. نیروهای سه گانه فرمانده نداشتند و هریک از آن‌ها را یک رئیس ستاد اداره می‌کرد. این رؤسا را شاه برمی‌گزید. رئیس شهربانی و فرمانده ژاندارمری را نیز او منصوب می‌کرد. وزیر جنگْ منتخب و دست‌نشاندهٔ وی در هیئت وزیران بود. در مسائلی مانند گسترش نیروی نظامی، خرید اسلحه و بهره‌گیری از مستشاران خارجی شاه به طور معمول خود تصمیم می‌گرفت و کاری به کار دولت نداشت. دولت‌هایی که در وضع ناپایدار سیاسی و نابسامانی اقتصادی تشکیل می‌شدند ضعیف و ناکارآمد بودند و عمری کوتاه داشتند. از شهریور ۱۳۲۰ تا اردیبهشت ۳۰، هفده هیئت دولت بر سر کار آمدند که عمر متوسطشان بیش از هفت ماه نبود. اما ترکیب وزیران کمابیش یکنواخت می‌ماند. در حدود یک‌سوم نخست‌وزیرها و وزیرها در دولت‌های مختلف پیاپی ظاهر می‌شدند. بسیاری از آن‌ها به طبقهٔ حاکم زمینداردیوانسالار وابستگی داشتند. اعضای این طبقه مقام‌هایی مانند استانداری‌ها و مدیریت‌های ارشد را نیز قبضه کرده بودند. چند امیر ارتش، گروهی از افسران و اکثر نمایندگان هر دو مجلس با همین طبقه پیوند داشتند.»