کتاب مردم در سیاست ایران؛ پنج پژوهش موردی

کتاب مردم در سیاست ایران؛ پنج پژوهش موردی نوشته یرواند آبراهامیان، تاریخ‌نگار ایرانی‌تبار ساکن آمریکا است. این کتاب با ترجمه بهرنگ رجبی منتشر شده است.

درباره کتاب مردم در سیاست ایران

نقش و جایگاهِ مردم در سیاست، از همان آغاز بخشی مهمی از فعالیت‌های پژوهشی یرواند آبراهامیان بوده است. او در تاریخ‌نگاری‌هایش بیشتر روی تحولاتی که آدم‌ها به واسطهٔ خیابان باعث شده‌اند، تمرکز داشته تا تغییراتی که سیاستمداران سرِ میز مذاکره تصمیم آن را گرفته‌اند.

دو مقالهٔ نخست کتاب، اواخرِ دههٔ شصتِ میلادی نوشته شده‌اند، اولی به نقشِ جمعیت‌های مردمی در تحولاتی می‌پردازد که نهایتاً به انقلابِ مشروطه انجامید و دومی، رد این اثرگذاری‌های مردمی را تا مقطعِ کودتای ۱۳۳۲ پی می‌گیرد.

مقالهٔ سوم که چهل سال بعد از آن دو مقاله نوشته شده، سهمِ جمعیت‌های مردمی را در پیشبرد و پیروزیِ انقلابِ ۱۳۵۷ می‌سنجد و نشان می‌دهد دلبستگی به بررسیِ جایگاهِ مردم در سیاست، همهٔ عمرِ پژوهشیِ آبراهامیان ادامه و دوام داشته است

چهارمی مقاله‌ای است دربارهٔ سرخوردگیِ جمعی مردمی، بنیان‌گذارانِ فرقهٔ دموکراتِ آذربایجان، حزبِ توده، و رو آوردن‌شان به مبارزهٔ خودبنیاد و پنجمین مقاله که متن ویراستهٔ یک سخنرانی دانشگاهی است، گزارشی از فراز و فرودهای جنبش کارگری ایران در مقطعی کوتاه از تاریخِ ایران مدرن می‌دهد که آدم‌های خیابان در آن جنبش توانستند بسیاری از خواسته‌های‌شان را به حاکمان تحمیل کنند.

مطالعه این آثار آبراهامیان درباره تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران دیدی تازه به ارمغان می‌آورد. دیدی که تاریخ را در بستر مردم و جنبش‌های مردمی جستجو می‌کند و نه بر سرنیزه حاکمان.

خواندن کتاب مردم در سیاست ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام علاقه‌مندان به علوم سیاسی پیشنهاد می‌کنیم.

درباره یرواند آبراهامیان

یرواند آبراهامیان متولد ۱۳۱۹ در تهران است. آبراهامیان در سال ۱۳۲۹ به بریتانیا مهاجرت کرد و در سال ۱۳۴۲ کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه آکسفورد گرفت. آبراهامیان پس از مهاجرت به آمریکا در سال ۱۳۴۸ موفق به گرفتن دکترا از دانشگاه کلمبیا شد. او هم‌اکنون در کالج باروک دانشگاه شهر نیویورک، تاریخ جهان و خاورمیانه تدریس می‌کند و از بزرگترین پژوهشگران تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود.

از آثار دیگر او می‌توان به کتاب ارزشمند «ایران بین دو انقلاب»، «تاریخ ایران مدرن»، «کودتا» و «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» اشاره کرد.

بخشی از کتاب مردم در سیاست ایران

در ایرانِ قدیم، زندگیِ شهری حولِ بازارها متمرکز بود. در بازار بود که زمین‌دارها محصولات‌شان را می‌فروختند، صنعتگران کالاهای‌شان را می‌ساختند، بازرگانان اجناس‌شان را معامله می‌کردند، وام‌خواهان وام می‌گرفتند، و تجارِ خیّر مسجد و مکتب وقف می‌کردند. حقیقت این‌که بازار یک‌تنه انبار، کارگاه، فروشگاه، بانک، کانونِ مذهبی و قطبِ آموزشیِ کلِ جامعه بود. به‌علاوه هر صنعت، کسب و شغلی صنفی داشت که سفت‌وسخت نظام‌مندش می‌کرد، صنفی که سازمان، سلسله‌مراتب، سنت‌ها، تشریفات و حتا در مواردی زبان و دایرهٔ واژگانِ منحصربه‌فردِ خودش را داشت. تحقیقِ مالیات‌چیِ اصفهان در ۱۲۵۸ دویست صنفِ مستقل را فهرست می‌کند. صنعتگرانِ مهارت‌لازمی مثلِ نقره‌کارها، صحاف‌ها و خیاط‌ها نیمی از این فهرست را شامل می‌شوند. تجار، مثلاً خواربارفروش‌ها، صراف‌ها و دکان‌دارها پنجاه‌تای‌شان را تشکیل می‌دادند. و کارگرانِ غیرمتخصص ــ عمله‌ها، حمال‌ها و دلاک‌ها ــ می‌شدند پنجاه‌تای باقی.

ساختارِ سیاسیِ شهرها برآمده از توازنِ پیچیدهٔ قدرت میانِ شاه و بازار بود. هر گاه شاه قدرتمند بود، صنفِ کدخداها و منصوبانِ این صنف را به مسند می‌گمارد ــ مثلاً شیخ‌الاسلام‌ها، امام‌جمعه‌ها، کلانترها و محتسب‌ها را که حاکمانِ زندگیِ شهری بودند. هر گاه شاه ضعیف بود، سرانِ اصناف بزرگ‌ترهای خودشان را انتخاب می‌کردند و مجتهدها ــ که پیوندی با حکومت نداشتند اما روابطی نزدیک با اهلِ کسب چرا ــ استقلال‌شان را نشان می‌دادند و در قامتِ رقبای نظامِ سیاسیِ حاکم عمل می‌کردند.

در این توازنِ قدرت، هر طرفی سلاحِ اصلیِ خودش را داشت: ایلات و خیابان‌ها. شاه، که پلیس، دم‌ودستگاهِ اداری و ارتشِ ثابت و منظم نداشت، فقط می‌توانست با بهره‌گیری از تهدیدِ ایلیاتی‌هایی اجیرشده که به شهرها حمله می‌بردند و غارت می‌کردند، بازار را مرعوب کند. جامعهٔ بازار هم که مجرایی برای اقداماتِ قانونی نداشت، می‌توانست فقط از گذرِ عریضه‌نویسی، تظاهرات و بست نشستن در اماکنِ مقدس، املاکِ سلطنتی و جاهایی متعلق به خارجی‌ها که همگی از دسترسِ مقام‌های حکومتی مصون بودند، منافعش را حفظ و حراست کند. در نتیجه مذاکراتِ میانِ حکومت و بازار، اغلبِ شکلِ چانه‌زنی به واسطهٔ اجتماعاتِ انسانی داشت.