کتاب شرح شوق (جلد اول)

کتاب شرح شوق (جلد اول) پژوهش سعید حمیدیان است و نشر قطره آن را منتشر کرده است. این کتاب شرح و تحلیل اشعار حافظ (مباحث موضوعی چون مدخلی بر اشعار) است. شرح شوق که به توصیف شخصیت و اندیشه‌های حافظ و ویژگی‌های اشعار وی پرداخته، ۵ جلد دارد و کتاب حاضر جلد نخست از این مجموعه است. کتاب شرح شوق در بخش ادبیات در بیست‌ و پنجمین دورهٔ جایزهٔ کتاب فصل برگزیده شد و همچنین برگزیدهٔ سی‌ و دومین جایزهٔ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در بخش ادبیات شد.

جلد نخست حاوی بحث‌های فراوان حول حافظ‌پژوهی و آرای حافظ‌پژوهان در امور و مسائل مختلف است.

درباره کتاب شرح شوق (جلد اول)

کتاب شرح شوق از معتبرترین منابع موجود درخصوص شرح و تحلیل اشعار حافظ است. کتاب شرح شوق علاوه بر کامل و جامع بودن، دارای دیدگاهی نوگرایانه است؛ زیرا برخلاف کتاب‌های موجود به دنبال سنت نرفته و شیوهٔ جدیدی را در تحلیل و بررسی اشعار بزرگان در پیش گرفته است.

در این کتاب با توجه به مدخل شعرها، به شرحی بر پایهٔ تجزیه و تحلیل ساختار سروده مورد نظر و بررسی پیوندهای اجزای شعر پرداخته شده و گوشه‌هایی از منش و اندیشه‌های شاعر را در اختیار مخاطب قرار گرفته است.

تألیف این کتاب سترگ برای دکتر حمیدیان نزدیک به ۳۰ سال طول کشید که از این زمان، حدود ۲۵ سال صرف مطالعه منابع و یادداشت‌برداری شد و ۵ سال نیز تحریر و چاپ آن زمان برده است.

ویژگی‌های این کتاب که آن را از شروح دیگر اشعار حافظ متمایز می‌کند از این قرار است:

شرح لغوی و دستوری نیست؛ اگرچه از حیث امور لغوی، دستوری یا زبانی نیز شاید آن را کمابیش دقیق‌تر از این سنخ شروح بیابید.

شرحی بر پایهٔ ساده‌سازی معنایی نیست؛ چون نگارنده‌اش اعتقادی به این کار ندارد، بلکه با تجزیه و تحلیل دقیق عناصر هر شعر، اعم از کل شعر و یکایک ابیات و آحاد آن سروکار دارد.

این دفتر شرحی است بر پایهٔ تجزیه و تحلیل ساختار هر شعر و بررسی پیوندهای اجزای شعر، از ساختار معنایی و مضمونی ابیات گرفته تا عناصر بیانی همچون تشبیهات، استعارات، نمادها و به طور کلی تصاویر و بن‌مایه‌ها (موتیف‌ها) و نیز صنایع، زبان و غیره.

شرح حاضر را می‌توان شرح و تفسیر شعر حافظ با شعر پارسی دانست، در درجهٔ اول با اشعار خود او و آنگاه کلیهٔ متون مهم پهنهٔ سخن پارسی.

تفاوت مهمی که قطعاً گفتنی است، در مورد متن مبناست. هر یک از شروح و تفاسیر معمولاً با اتکا و اعتماد به یک متن و طبع خاص از دیوان حافظ تدوین یافته؛ اما در این شرح نگارنده هر موردی که طبع خانلری را در شرح، توضیح و تحلیل وافی به‌مقصود نیافته‌است، از طبع علامه قزوینی استفاده کرده و هر دو را مبنا قرار داده‌ است.

جلد اول بر دو بخش است: گوشه‌هایی از منش و اندیشه و چشمه‌هایی از شیوه و شکل، اگرچه پیداست این تقسیم‌بندی به منظور بیان مطالب به گونه‌ای منظم‌تر است وگرنه بدیهی است که این دو مقوله نمی‌تواند مرتبط با یکدیگر نباشد. اما این‌که «گوشه‌هایی» و «چشمه‌هایی» ذکر شده برای آن است که اولاً قصد بیان همه چیز در میان نبوده بلکه مطالب از میان حجمی هنگفت گزینش شده. ثانیاً و در ضمنْ می‌تواند بیانگر فروتنی بایسته این کمترین هم باشد، اما در مورد اندیشه شاعر، گذشته از این، می‌تواند دلالت بر این نیز داشته باشد که این پاره‌ها تنها و تنها آن مقداری است که از خود اشعار (بدون توسل به امور برونْ‌شعری، و مهم‌تر از آن بدون برخی مبالغات موجود) برآمده، ضمن اینکه شاعر هم همه چیز حیات واقعی خود را از اندیشه‌ها، خواست‌ها و دیگر امور ریز و درشت آن در شعر نمی‌ریزد و نباید هم بریزد و شعر به طبع بازگوی همه واقعیات و حقایق مربوط به شاعر نیست.

خواندن کتاب شرح شوق (جلد اول) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران و دانشجویان زبان و ادبیات فارسی و همچنین دوستداران اشعار حافظ پیشنهاد می‌کنیم.

درباره سعید حمیدیان

سعید حمیدیان ۱۳۲۴ در تهران به دنیا آمد. او استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی است.

او تاکنون ۲۱ عنوان کتاب را در زمینه‌های مختلف از جمله ترجمه، تصحیح و ویرایش متون کهن و تالیف منتشر کرده‌؛ علاوه‌ بر این بیش از ۱۵۹ مقاله و سخنرانی علمی با موضوع زبان و ادب فارسی را در مجامع داخلی و خارجی ارائه کرده‌ است.

برخی از کتاب‌‌های او از این قرار هستند:

سه خواهر، آنتوان چخوف، کامران فانی (مترجم)، سعید حمیدیان (مترجم)، ناشر: قطره

شاهنامه فردوسی: متن کامل (براساس چاپ مسکو)، سعید حمیدیان (به اهتمام)، ناشر: قطره

لیلی و مجنون حکیم نظامی، حسن وحید دستگردی (مصحح)، سعید حمیدیان (به اهتمام)، ناشر: قطره

داستان دگردیسی، روند دگرگونی‌های شعر نیما یوشیج، سعید حمیدیان، ناشر: نیلوفر

اصول نقد ادبی، آی.ای. ریچاردز، سعید حمیدیان (مترجم)، ناشر: علمی و فرهنگی

ایوانف، آنتوان چخوف، سعید حمیدیان (مترجم)، ناشر: قطره

هفت پیکر نظامی، حسن وحید دستگردی (مصحح)، سعید حمیدیان (به اهتمام)، ناشر: قطره

سعدی در غزل، سعید حمیدیان، ناشر: قطره

اقبالنامه یا خردنامهٔ نظامی، حسن وحید دستگردی (مصحح)، سعید حمیدیان (به اهتمام)، ناشر: قطره

گنجینه گنجه‌ای حکیم نظامی: شرح حال نظامی و فرهنگ لغات و دیوان قصیده و غزل و رباعیات، حسن وحید دستگردی (مصحح)، سعید حمیدیان (به اهتمام)، ناشر: قطره

شرفنامهٔ نظامی، حسن وحید دستگردی (مصحح)، سعید حمیدیان (به اهتمام)، ناشر: قطره

خمسه نظامی گنجه‌ای، سعید حمیدیان (به اهتمام)، وحید دستگردی (مصحح)، ناشر: قطره

شرح شوق (شرح و تحلیل اشعار حافظ): پنج‌جلدی، سعید حمیدیان، ناشر: قطره

مثنوی معنوی: براساس نسخهٔ نیکلسون، رینولد الین نیکلسون (مصحح)، سعید حمیدیان (به اهتمام)، ناشر: قطره

دنیای قشنگ نو، آلدوس هاکسلی، ترجمه سعید حمیدیان، ناشر: پیام ۱۳۵۲

بخشی از کتاب شرح شوق (جلد اول)

«برای خواجه، رواق و طاق معیشت گاهی سربلند بوده است و گاه پست. امّا معلوم نیست چرا عده‌ای می‌خواهند در باب او کار دوران را دایماً یکسان بشمارند، خواه به آن و خواه به این صورت.

از غزل او نمی‌توان چیزی از شغل و حرفه او دانست چه این قالب نوعاً جای ذکر چنین چیزهایی نیست. تعابیری چون «بی‌عملی» هم ممکن است صرفاً به انگیزه جناس‌سازی با «علما» و «علم بی‌عمل» باشد. به همین‌سان نه می‌توان برای شدّت به امثال «گرچه دردآلود فقرم...» استناد کرد، و نه برای رَخا به نظایر «گل در بر و می در کف و...»

آگاهیهایی بسیار اندک یا جسته و گریخته از شغل او داریم، مثلاً برگماشتن وی به مدرّسی قرآن از سوی صاحب‌عیار، وزیر شاه شجاع (حافظ شیرین‌سخن ۶۲۷، از کوچه رندان ۱۱۲). دارا بودن برخی مشاغل دیوانی به صورت نه چندان ثابت یا به قول امروزیان «پاره‌وقت» هم برای چنین سنخ عالمان و ادیبانی نمی‌تواند دور از ذهن باشد. امّا یک چیز برای اعاشه خواجه و اهل بیت مسلّم است: مدیحه‌سرایی برای کسب صله. حال می‌توان کار تدریس یا شغل محتمل دیوانی را ممرّ اصلی معاش گرفت و مدیح‌گویی را فرعی یا کمک خرج و یا برعکس، لیکن شق اوّل را قدری بعید می‌دانم چون چنین کارهایی عملاً نمی‌توانسته چیز زیادی عاید او کرده باشد، به‌ویژه که مشاغلی کوچک یا غیرثابت چگونه تکافوی هزینه‌های خانواده شاعری اهل علم را می‌کرده چون شاعر جماعت، به قول سعدی «گدای مبذّر که چندان نعمت به کمترین مدّت» برمی‌اندازد و اهل بذل و بخشش هم هست نمی‌تواند با آن وجه قلیل سر کند. لاجرم صله‌گیری و نیز وظیفه یا مقرری ثابت به‌عنوان مدیحه‌سرا را مهمترین راه گذران وی باید دانست. به هر حال او ستایشگر رسمی و ثابت آل اینجو و آل مظفر بوده، پس می‌بایست هم حق فضل و مدح‌گویی وی شناخته و پرداخته آید. (درباره مدایح او در مقوله بعدی سخن خواهم داشت.)

و امّا برخی اهل نظر در فقیر فرانمودن حافظ هیچ فروگذار نکرده‌اند. حکایت مضحک خمیرگیری او در ایام شباب پیشتر گذشت. قصّه غریب دیگر حول قاری فقیر اصفهانی است. مرحوم محیط طباطبایی با استناد به شعری که از آن سست‌تر و مغایرتر با سبک سخن خواجه کمتر می‌توان یافت چنان نظری را به میان آورد:

مرا دلیست پریشان ز غصّه مالامال

چنان‌که هیچ کسم نیست واقف احوال

... تا آخر، که به زنجموره عجوزگان بیشتر می‌ماند. در برابر، برخی اهل ادب با اشاره به دوستی و همدرسی حافظ با شاه شیخ بر آن‌اند که چنین کسی اگر نیز دارای تمکن نبوده باشد باری این‌قدر دستش به دهانش می‌رسیده که اینچنین از تهیدستی ناله سر ندهد. (نظر اوّل: محمّد محیط طباطبایی، «خواجه فقیران و شهریار قاریان، حافظ»، نشر دانش، س نهم، ش اوّل، آذر و دی ۱۳۶۷، ص ۳۲ ـ ۳۷؛ پاسخ آن: علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، «قاری مفلس اصفهانی»، نشر دانش، س نهم، ش دوم، بهمن و اسفند ۱۳۶۷، ص ۹۳ ـ ۹۶، نوشته‌ای سرشار از طنز و طیبت).

چرا اصرار در کلّی‌گویی و مطلق‌سازی داریم؟ مگر ممکن است اوضاع معیشتی حافظ در دوران آسودگی نسبی عصر ابواسحاقی و در بخشی از پادشاهی شاه شجاع، مثلاً با ایام کم‌لطفی همین شاه و گذران شاعر در غربت یزد (که شاه یحیی هم بی‌نصیب می‌گذاردش)، و بدتر از آن در حکومتهای میران نوروزی در پایان عمر او به‌ویژه در زمان چیرگی تیمور برشیراز یکسان بوده باشد؟

پیداست همه بزرگان شعر نه چنان بوده‌اند که از نقره دیگدان و از زر آلات خوان بسازند و نه آن‌سان که به قول نظامی خوانشان از تره تهی باشد. (تهی نیست از ترّه‌ای خوان من... اقبالنامه ۲۸۹). برخی از آنان هم برای رهایی از فقرْ همچون فرّخی هر خفّت و تحقیری را از جانب سلاطین بر خود هموار می‌کردند، همان‌گونه که محمود وی را به فربه کردن فیلهای سلطانی در کنار رود جیلم واداشت. نیز از تهذّب‌گرایانی که زیاده از رفاه و مفتخواری شعرای مدیحه‌سرا سخن می‌رانند می‌توان پرسید: چه تعدادی از آنان، بجز برخی برخورداران مشهور، پاداش و پاسخی درخور فضل و هنر خویش می‌یافته‌اند؟ تاریخ سخن پارسی، مالامال از حدیث حرمان و درماندگی است، آن هم از جانسوزترین و تأمل‌انگیزترین گونه‌های آن. بد نیست گذاری و نگاهی بر چند نمونه بکنیم، که دست‌کم برای شناخت روحیات و کنش و کردار دو گروه از شاعران در هنگام ناداشتْ سودمند است: آنان که چون حافظ اهل شرم و ابای طبع‌اند یا مانند انوری جسارتاً شوخ‌چشم و گستاخ.»