کتاب شرح مثنوی شریف (جلد دوم)

شرح مثنوی شریف اثر استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، است.  این کتاب شرح دفتر اول مثنوی است که در سه جلد منتشر شده است و یکی از مهم‌ترین شرح‌های مثنوی است که در اختیار علاقه‌مندان و محققان ادبیات قرار گرفته است.

درباره کتاب شرح مثنوی شریف

شرح مثنوی شریف یکی از بهترین شروح موجود بر مثنوی مولانای بزرگ است که با مطالعه آن، می‌توان جامع‌تر بر مثنوی نگریست و این اثر گرانبها را بهتر شناخت. استاد فروزانفر، در شرح ابیات پرمغز مولانا در مثنوی، بسیار از شعر شاعران دیگر نیز بهره گرفته و ما را در شناختن هر چه بهتر حضرت مولانا و افکار عالیه اش، به سودی بی‌مثال و متاعی بی‌قیمت رسانده است.

کثرت مضمون و سرعت انتقال و حسن تعبیر و مهارت مولانا در پیوستن معانی گوناگون به یکدیگر و سبب قوی و عامل نیرومندی است که اعجاب حیرت خواننده را چنان برمی‌انگیزد که بی‌اختیار در پی گوینده‌ حیرت‌انگیز مثنوی می‌رود به صورتی که مقصد را نمی‌شناسد و به جزئیات هم التفاتی نمی‌تواند بکند مانند کسی که بر هواپیما یا مرکبی شتابنده و تیز رفتار سوار است که راه را می‌پیماید و از مناظری که بر آن می‌گذرد اطلاع کافی به دست نمی‌آورد.

استاد فروزانفر در این کتاب در آغاز هریک از حکایات مقدمه‌ای شبیه مدخل به‌عنوان (مآخذ و نقد و تحلیل داستان) به رشته‌ تحریر درآورده است بدان نظر که خواننده بداند که مورد بحث پیش از مولانا وجود داشته و آن بزرگوار آن را پیش خود نساخته است. فهرستی از لغات و تعبیرات و مصطلحات فلسفی و فقهی و کلامی و عرفانی ترتیب داده‌ است تا معلوم شود که در قصه چه‌ اندازه از الفاظ، تفسیر و تعریف شده است. ابیات را حتی‌الامکان به زبان ساده و مطابق آنچه از سخن مولانا در مثنوی و دیگر آثار او (دیوان کبیر، فیه ما فیه؛ مکتوبات، مجالس سبعه) و نیز معارف بهاء ولد و برهان محقق و مقالات شمس تبریزی و آثار منظوم و منثور سلطان ولد فرزند مولانا بدست آورده‌ است، شرح و تفسیر کرده است و اگر مضمون بیتی در کتب پیشینیان یافته‌ بدان تفسیر در پیوسته‌ است و هرجا که احتیاج به بیان اصلی از اصول تصوف یا فلسفه و کلام و دیگر علوم اسلامی حاصل شده است، عقاید و آراء متقدمان و اصحاب فن را در آن باره با ذکر اسناد و مدارک یادآور شده‌اند.

در جلد دوم استاد فروزانفر هزار و بیست و سه بیت را شرح و سه قصه را نقد و تحلیل کرده‌اند، لغات و تعبیرات و اصطلاحاتی که تفسیر شده سیصد و سی و دو مطالب کلی بالغ بر صدو هفتاد و یک مطلب است، در ضمن شرح لغات، عده‌ای از اصطلاحات صوفیان و حکما و متکلمین و گاهی نیز اطباء و علماء ریاضی را روشن ساخته‌اند، مطالب کلی بیشتر از اصول تصوف و علم کلام است ولی مسائل فقهی و فلسفی را نیز در میان آنها می‌توان دید، در هر یک از این مباحث، عقاید و آراء مختلف علماء فن را با ذکر اسناد و مراجع به شرح باز گفته‌اند، در تفسیر آیات قرآن کریم که به عبارت یا اشارت در مثنوی شریف وارد شده است همین روش را معمول داشته و از کتب معتبر تفسیر اقوال مختلف را نقل کرده‌اند.

خواندن کتاب شرح مثنوی شریف را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام علاقه‌مندان و پژوهشگران ادبیات فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب شرح مثنوی شریف (جلد دوم) 

توکل، چنانکه در شرح ابیات، ملاحظه خواهید فرمود، از اهمّ مسائل صوف و نتیجه فنای فعل و توحید افعالی است، صوفیان درباره توکل دو عقیده مختلف داشته‌اند، به نظر بعضی جهد و کسب منافی توکل است و این اندیشه گاهی هم به «جیر مذموم» منتهی شده است، دیگران و از آن جمله مولانا معتقد بوده‌اند که توکل حالیست قلبی و محل آن باطن و سر سالک است و جهد و کسب امری است خارجی که صفت ارکان و اعضاء بدن است و از این رو میان آن دو؛ خلافی متصور نیست و جمع آنها امکان‌پذیر است، شیر مدافع عقیده دوم و نخجیران هواخواه نظر اول هستند، سرانجام عقیده شیر پیش می‌رود و نخجیران سر تسلیم فرو می‌آورند. بدین نظر شیر می‌گوید که توکل، حالی خوش است ولی کسب هم سنت پیامبر است و با ذکر حدیث «اِعفِلها وَ تَوَکَّل» سخن خود را تأیید می‌کند.

نخجیران می‌گویند که کار و کوشش از ضعف یقین می‌زاید و علاوه بر آن، بیش فایده نمی‌بخشد بدلیل آن که حیله‌سازی و چاره‌جویی، گاه نتیجه عکس می‌دهد و آن حیله‌ساز از بلا به سوی بلا می‌تازد و خود مقدّمات گرفتاری و رنجوریش را فراهم می‌کند، داستان فرعون که طفلان بنی‌اسرائیل را می‌کشت و موسی در خانه‌اش پرورش می‌یافت، بر این معنی دلیل است. به خصوص که تشخیص مصلحت واقعی برای هر کس میسّر نمی‌گردد و دید و نظر ما آفتِ علت بر کنار نمی‌ماند پس همان بهتر که تسلیم امر حق باشیم زیرا دیدن واقع به نحو تمام و کمال، صفت خداست که عملش به جزئیات احاطه دارد.

دلیل دیگر آن که طفل تا خود را توانا فرض نمی‌کند بر گردن پدر می‌نشیند و روزیش در عهده پدر است ولی وقتی به راه افتاد راه پیمودن و به تدریج کسب روزی به عهده خود اوست و نیز انسان در عالم بالا، رنج کسب را متحملّ نبود و کسب و تکلیف، ثمره هبوط وی به جهان فروردین است، آنگاه به حدیث «اَلخَلقُ عِیالُ اللهِ» متمسّک می‌شوند که نتیجه آن، مضمون بودن رزق است.

این حدیث برابر آن روایت است که شیر در پایان بحث خود، بدان استناد جسته بود و بدین طریق پایان هر دو بحث، مشابه یکدیگر است.