کتاب مفهوم اضطراب

کتاب مفهوم اضطراب؛ تعمقی ساده با گرایش روان‌شناختی دربارهٔ مسئلهٔ گناه موروثی در علم اصول دین نوشته‌ٔ سورن کی‌یرکگور و ترجمهٔ صالح نجفی است و نشر مرکز آن را منتشر کرده است. 

درباره کتاب مفهوم اضطراب

مفهوم اضطراب؛ تعمقی ساده با گرایش روان‌شناختی دربارهٔ مسئلهٔ گناه موروثی در علم اصول دین رساله‌ای است که کیرکگور هم‌زمان با خرده‌نان‌های فلسفی در ۱۸۴۴ منتشر ساخت. این رساله اضطراب را یکی از جزءهای ضروری وضع بشری می‌شمارد که چون آدمی به استقبال آن رود ممکن است به «فعلیت آزادی در مقام امکانِ امکان» راه برد. اضطراب نتیجهٔ توانایی بی‌همتای انسان است برای تأمل در نفس خویش و دربارهٔ ماهیت هستی انضمامی خویش. هر شخص زنده هم فرد است هم در همان حال نوع (یا به تعبیر کیرکگور نژاد بشر)، و قادر است به تولید مثل دیگرانی از نوع خود. کیرکگور ادعا می‌کند این وقوف به نفس که هر شخصی در لحظه‌ای خاص از زندگی به کشفش می‌رسد «گناه نخستینِ» حقیقی است و می‌تواند به ترس و احساس گناه و دیگر اختلال‌های روان منجر شود که ریشهٔ همه‌شان «معرفت توان‌کاه به خیر و شر» است. روان‌شناسی، یا آنچه کیرکگور «علمِ روح ذهنی» یا «دانش روح درون‌ذات» می‌نامد، کمک می‌کند تا این تأمل در نفس خود را هر چه عیان‌تر بنماید، چندانکه فرد بتواند آن را بفهمد و بپذیرد. روان‌شناسی، به جهت بهره‌گیری از «معرفت جامع به زندگی بشر و همدردی با علائق آن»، بهترین ابزار برای مقابله با اضطراب است. این کتاب فشرده و دشوار، با ارجاع به نویسندگان و متفکران گوناگونی چون هگل و شلینگ و افلاطون و پانویس‌های پرشمار که بعضی‌شان بالغ بر چند صفحه می‌شود، یکی از غریب‌ترین نوشته‌های چندبعدی کیرکگور است که به حوزه‌های گوناگون سرک می‌کشد و به شیوه‌ای رادیکال و سراپا مدرن سروقت مفهومی، از منظر دنیای مدرن، خارق اجماع می‌رود که جزو اصول دین مسیح به شمار می‌رود.

سورن کیرکگور با ترکیب دیالکتیکی درخشانِ بصیرت‌هایی بشری و اصول عقاید مسیحی در ۱۸۴۴ مفهوم اضطراب را به صورت نقطه عطفی در تاریخ «تعمق روان‌شناختی» به خوانندگان عرضه کرد. حرف کتاب این بود که اگر امیدی به غلبه بر اضطراب باشد نه در انواع «گَرد و قرص» بلکه در با آغوش باز به استقبال آن رفتن است. 

خواندن کتاب مفهوم اضطراب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های فلسفه و روان‌شناسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب مفهوم اضطراب

«مفهوم اضطراب: تعمقی ساده با گرایش روان‌شناختی در باب مسئلهٔ گناه موروثی در علم اصول دین نخستین بار در سال ۱۸۴۴ در دانمارک به انتشار رسید.‌ کتاب به پروفسور پل ماترین مولر فقید تقدیم شده بود. کیرکگور کتاب را با نام مستعار ویگیلیوس هائُفنینسیس (به معنای «کشیک‌چی» یا «حارس») کپنهاگن منتشر کرد.

در ابتدای همهٔ کتاب‌های کیرکگور یا دیباچه و تقدیمیه‌ای آمده است یا مناجاتی. اما مفهوم اضطراب در ضمن حاوی مقدمه‌ای مفصل است. کیرکگور این رساله را در همان روزی منتشر کرد که کتاب دیباچه‌ها را: هفدهم ژوئن ۱۸۴۴. هر دو کتاب با ایدهٔ وساطت در فلسفهٔ هگل دست و پنجه نرم می‌کنند. وساطت به نخی می‌ماند که همهٔ نوشته‌های کیرکگور را چون دانه‌های تسبیح به هم وصل می‌کند. نوشته‌هایش تا پیش از مفهوم اضطراب می‌خواستند نشان دهند تحقق ایمان قائم به وساطت معرفت شده است. در اینجا به مسئلهٔ گناه (sin) و احساس گناه (guilt) می‌پردازد.

از نظر کیرکگور، اضطراب عبارت است از «فعلیتِ آزادی در مقام امکانِ امکان». کیرکگور از مثال انسانی بهره می‌گیرد که بر لب بام ساختمانی بلندمرتبه یا بر لب پرتگاهی ایستاده است. وقتی شخص به پایین نگاه می‌کند، از امکان سقوط کردن بیزار است اما در همان حال کشش خوفناکی در ضمیر خود احساس می‌کند به اینکه خود را به پایین پرتاب کند: ترکیبی از دافعه و جاذبه. این تجربه در قاموس کیرکگور اضطراب نام می‌گیرد زیرا شخص آزادی کامل دارد که بین این دو گزینه انتخاب کند: یا خود را به پایین پرتاب کند یا بی‌حرکت در جایش بماند. این واقعیت که شخص امکان و آزادی کاری کردن دارد، حتی هول‌انگیزترین امکانِ قابل تصور، جرقهٔ احساس‌های دلهره‌آوری عظیم می‌شود. کیرکگور این واقعیت را «سرگیجهٔ آزادی» می‌خواند.

کیرکگور بر نخستین اضطرابی که انسان تجربه کرده است تمرکز می‌کند: انتخاب آدم ابوالبشر ــ آدم در باغ عدن میان دو گزینه باید انتخاب کند، خوردن یا نخوردن از میوه‌های ممنوع درخت معرفت. از آنجا که مفهوم‌های خیر و شر پیش از آنکه آدم میوهٔ درخت معرفت را بخورد به قلمرو هستی درنیامدند، آدم تصوری از این دو مفهوم نداشت و نمی‌دانست خوردن میوهٔ آن درخت مصداق «شر» است. آنچه به قطع و یقین می‌دانست این بود که خدا گفته است میوهٔ آن درخت را نخورد. اضطراب از این واقعیت می‌زاید که خودِ نهی خدا مستلزم این معنی است که آدم آزاد است و می‌تواند انتخاب کند میان اطاعت کردن یا نکردن از امر و نهی خدا. پس از آنکه آدم ابوالبشر میوهٔ درخت معرفت را خورد، گناه زاده شد. پس به اعتقاد کیرکگور اضطراب مقدم بر گناه است. کیرکگور می‌گوید اضطراب پیش‌فرض گناه موروثی است (مقوله‌ای که نخستین بار آگوستینوس با تعبیر پِکاتوم اُریگیناله از آن یاد کرد: «گناه نخستین» یا «گناه منشأ»).

با اینهمه کیرکگور معتقد است اضطراب در ضمن راهی است برای نجات نوع بشر. اضطراب است که ما را از انتخاب‌هامان مطلع می‌سازد، از ادراک ذاتی و مسئولیت شخصی، و ما را از حالت بی‌واسطگی عاری از آگاهی به نفس به مرتبهٔ تأمل خودآگاهانه می‌رساند. (ژان‌پل سارتر این دو حالت را آگاهی ماقبل تأمل و آگاهی توأم با تأمل می‌نامد.)‌ فرد به میانجی تجربهٔ اضطراب از توان بالقوهٔ خویش آگهی راستین می‌یابد. پس اضطراب می‌تواند امکانِ گناه کردن باشد اما در عین حال می‌تواند بازشناسی یا دریافتنِ هویت حقیقی و آزادی خویش باشد. به بیان دیگر، گناه در خودِ حل و رفع اضطراب از طریق صواب و خطا هستی می‌یابد؛ چرا که پذیرفتن اضطراب همانا پرهیز از حکم کردن است.»