کتاب پیام عکس

کتاب پیام عکس نوشته‌ٔ رولان بارت و ترجمهٔ راز گلستانی فرد است و نشر مرکز آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب پیام عکس

رولان بارت (۱۹۸۰-۱۹۱۵) چهره‌ای برجسته و از بسیاری جهات بی‌نظیر در عرصهٔ نقادی و نظریه‌پردازی ادبی، هنری، و فرهنگی است. از یک سو، دامنهٔ تأملات او چنان گسترده است که دشوار می‌توان عرصه‌ای از عرصه‌های گوناگون فرهنگ معاصر را یافت که در آثار وی مورد بحث و بررسی قرار نگرفته باشد؛ و از سوی دیگر، تأثیرگذاری او بر پژوهش‌های فرهنگی گوناگون تقریباً در تمام عرصه‌های این‌چنینی ــ از زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی گرفته تا ساختارگرایی و پساساختارگرایی ــ از اهمیتی تعیین‌کننده برخوردار بوده است. تردیدی نیست که بارت بخش عمدهٔ شهرت خود را مرهون تلاش‌های فکری و نوآوری‌های نظری‌اش در زمینهٔ نقادی ادبی است، با این حال نگاه نافذ او در دیگر عرصه‌های فرهنگی نیز به همان اندازه نو، اصیل، و آفرینش‌گرانه است. از این رو، علاوه بر ادبیات، او طیف وسیعی از فرآورده‌های فرهنگی انسان مدرن، از جمله موسیقی، تئاتر، سینما، نقاشی، و ... را مورد تأمل قرار داده، و البته در این میان پدیدهٔ عکاسی جایگاهی بارز و برجسته برای او دارد.

بارت در سراسر دوران کاری‌اش مسحور عکاسی بود، و این شیفتگی هم از توان عکس در درک پویایی ذهن آدمی نشئت می‌گرفت و هم از توانایی آن در ثبت نشانگانِ فرهنگ‌ها. جایگاه عکس و تصویر عکاسانه به‌ویژه در آثار متأخر او در دههٔ ۱۹۷۰ آن‌چنان برجسته است که نیازی به توضیح و تأکید بیشتر نیست: امپراتوری نشانه‌ها (۱۹۷۰) که تصاویر عکاسانه بخشی از ساختار آن به شمار می‌روند؛ رولان بارت نوشتهٔ رولان بارت (۱۹۷۵) که با انبوهی از عکس‌ها و شرح‌عکس‌ها آغاز می‌شود، سخن عاشق: گزیده‌گویه‌ها (۱۹۷۷) که اساس تحلیل‌اش از روابط عاشقانه را بر تصویر و «تصویرسرا» می‌گذارد، و سرانجام، آخرین اثرش، اتاق روشن: یادداشت‌هایی در باب عکاسی (۱۹۸۰) که به‌شکلی گسترده‌تر و نظام‌مندتر به نظریه‌پردازی شخصی در باب هنر عکس و رسانهٔ عکاسی می‌پردازد.

طبعاً، شهرت و اهمیت آثار یادشده در حدی است که همگی به زبان‌های مختلف، و خوش‌بختانه به زبان فارسی، ترجمه شده‌اند. با این حال، به نظر می‌رسد، برای دست‌یابی به درک دقیق‌تر و جامع‌تری از دیدگاه‌های بارت در باب عکاسی، آشنایی با آثار متقدم او در این زمینه نیز اهمیتی چشم‌پوشی‌ناپذیر دارد ــ چراکه، از یک سو، این آشنایی می‌تواند خواننده را در درک سیرِ تکوین و تکاملِ تأملاتِ او در این زمینه یاری کرده، از سوی دیگر، مقالات مختلفی که او در این دوره دربارهٔ تصویر عکاسانه نوشته به اندازهٔ آثار متأخرش اصیل و آکنده از ایده‌های نو و نظریاتِ در خورِ بازخوانی‌اند. و این در حالی است که، برخلاف دیگر زبان‌ها، هنوز مجموعه‌ای از مقالات متقدم وی در این زمینه به فارسی در نیامده است ــ و دلیل وجودی و انگیزهٔ اصلی برای ارائهٔ این اثر هم چیزی جز این نیست.

در میان مقالات مختلف و متعدد بارت دربارهٔ تصویر عکاسانه، «پیام عکس»، «مجازگان تصویر»، و «معنای سوم: نکاتی پژوهشی در باب چند نمای آیزنشتاینی» اهمیتی افزون از دیگر متون او دارند و مناسبت و برجستگی‌شان به‌گونه‌ای است که هم در مجموعه مقالات انتقادی وی به زبان فرانسه و هم در تمام ترجمه‌های انگلیسی از مقالات انتقادی‌اش در کنار هم و به‌عنوان سه‌گانهٔ اساسی او در زمینهٔ تصویر عکاسانه منتشر شده‌اند ــ «پیام عکس» و «مجازگان تصویر» نخستین‌بار در سال‌های ۱۹۶۱ و ۱۹۶۴ در نشریهٔ کومونیکاسیون، و «معنای سوم» هم برای نخستین‌بار در سال ۱۹۷۰ در نشریهٔ کایه دو سینما به زبان فرانسه منتشر شدند. ترجمهٔ فارسی بر اساس متن کامل این متون در سومین مجموعه مقالات انتقادی بارت با عنوان مستقیم و منفرجه (۱۹۸۴) صورت گرفته و با دو ترجمهٔ معتبر انگلیسی مقایسه و بازخوانی شده است. 

خواندن کتاب پیام عکس را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های فلسفه و عکاسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب پیام عکس

«عکس خبری یک پیام است. این پیام، در کل، از یک منبع ارسال، یک مجرای انتقال، و یک مرکز دریافت تشکیل شده است. منبع ارسال همان هیئت تحریریهٔ روزنامه است، گروهی از متخصصان که برخی از آن‌ها عکس‌ها را می‌گیرند، برخی دیگر عکس‌ها را گزینش، آرایش، و پردازش می‌کنند و سرانجام عده‌ای دیگر برای عکس‌ها عنوانی انتخاب می‌کنند، و شرح عکس و تفسیری به آن می‌افزایند. مرکز دریافت همان مردمی هستند که روزنامه را می‌خوانند. و مجرای انتقال هم خودِ روزنامه است، یا دقیق‌تر بگوییم، مجموعه‌ای از پیام‌های هم‌آورد که عکس در مرکزِ آن‌ها جای دارد، اما پیرامون‌اش را متن، عنوان، شرح عکس، صفحه‌بندی و نیز، به‌شکلی انتزاعتی‌تر اما به همان اندازه «اطلاع‌رساننده»، نام روزنامه تشکیل می‌دهند (چرا که این نام برای مخاطب آگاهی و شناختی در بر دارد که می‌تواند خوانشِ پیام، به معنی واقعی کلمه، را شدیداً جهت‌دار کند: برای مثال، معنای یک عکس در روزنامهٔ به‌شدت محافظه‌کار اورور با معنای همان عکس در روزنامهٔ کمونیستی اومانیته تفاوت بسیار دارد).

این‌ها ملاحظاتی بی‌اهمیت و پیش‌پاافتاده نیستند، چون درک این نکته را برای ما میسر می‌کنند که، سه بخشِ متعارفِ پیام روشِ تحقیقِ واحدی را بر نمی‌تابند. ارسال و دریافتِ پیام هردو در حوزهٔ نوعی جامعه‌شناسی قرار می‌گیرند: بحث بر سر مطالعه و بررسی گروه‌های انسانی، تعریف انگیزه‌ها، نگره‌ها، و تلاش برای پیوند دادن رفتار این گروه‌ها با موجودیتِ کلِ جامعه‌ای است که این گروه‌ها بخشی از آن به شمار می‌آیند. اما در خصوص خود پیام، روش تحقیقی متفاوت باید به کار برد: مبدأ (فرستنده) و مقصد (گیرنده) پیام هرچه باشد، عکس تنها یک فرآورده یا صرفاً یک مجرای انتقال نیست، بلکه ابژه‌ای است برخوردار از نوعی خودآیینی و استقلالِ ساختاری؛ بی آن که، به هیچ رو، در فکرِ جدا کردنِ این ابژه از کاربرد آن باشیم، در این‌جا باید روش خاصی مقدم بر تحلیل جامعه‌شناسانه مهیا کنیم، روشی که نمی‌تواند چیزی جز تحلیلِ درونی ساختارِ اصیل و یگانهٔ عکس باشد.

طبعاً، حتی از منظرِ یک تحلیلِ کاملا درونی هم، ساختارِ عکس یک ساختارِ منفرد و مجزا نیست، و دست‌کم با یک ساختار دیگر، که همان متنِ همراهِ تمامِ عکس‌های خبری (عنوان، شرح عکس، یا مقاله) است در ارتباط خواهد بود. به این ترتیب، کلیتِ اطلاعات به‌واسطهٔ دو ساختار متفاوت انتقال می‌یابد (که یکی از آن‌ها زبان‌شناسانه است). این دو ساختار همکارِ هم اند، اما از آن‌جا که آحاد یا مؤلفه‌های آن‌ها ناهمجنس و ناهمگون بوده، قابل ترکیب یا تلفیق با یکدیگر نیستند. این‌جا (در متن) محتوای پیام را واژه‌ها شکل می‌دهند، و آن‌جا (در عکس) آن محتوا از خطوط، سطوح، و رنگ‌مایه‌ها شکل می‌گیرد. علاوه بر این، هریک از دو ساختارِ پیام فضای خاصِ خود را اشغال می‌کند، فضاهایی که البته مجاور اند اما همگون و «همجنس» نیستند ــ همچون آن معماهای ترسیمی که واژه‌ها و تصاویری با ترکیب دوپهلو را در یک سطرِ واحد در هم می‌آمیزند.

پس، با آن که هیچ عکس خبری‌ای بدون شرحِ نوشتاری وجود ندارد، تحلیل ما، پیش از هرچیز، باید هریک از این دو ساختار را به‌طور مجزا بررسی کند: تنها زمانی که مطالعه و بررسی هریک از این ساختارها را به پایان برده باشیم قادر خواهیم شد به نحوهٔ عملکردِ هریک در تکمیلِ دیگری پی بریم. از این دو ساختار یکی برای ما از پیش آشنا است: ساختار زبان (البته نه ساختارِ «ادبیات» ی که زبانِ ویژهٔ روزنامه‌ها و نشریات را شکل می‌دهد: در این رابطه هنوز کارهای زیادی هست که باید انجام شود)، در حالی که دیگری، یعنی ساختار عکس، تقریباً به‌کل ناشناخته است. در این‌جا، ما به تشریح مشکلات اولیه در مسیر ارائهٔ تحلیلی ساختاری از پیامِ عکس اکتفا می‌کنیم.»