رولان بارت

رولان بارت با اسم کامل رولان جرارد بارت (Roland Gérard Barthes) در ۱۲ نوامبر ۱۹۱۵در شِربورگِ فرانسه به دنیا آمد و در تاریخ ۲۵ مارس ۱۹۸۰ در پایتخت فرانسه، پاریس، درگذشت. او جستارنویس و منتقد اجتماعی و ادبی و از مهم‌ترین متفکران و نویسندگان قرن بیستم بود. نوشته‌های بارت درباره‌ی نشانه‌شناسی که مطالعه‌ی رسمی نمادها و نشانه‌هایی بود که پیش‌تر توسط فردینان دو سوسور مطرح شده بود، به ایجاد ساختارگرایی و نقد نو به عنوان جنبش‌های فکری پیشرو کمک کرد. نوشته‌های او که هم از نظر رویکرد (مانند تحلیلی، گزین‌گویه و زندگی‌نامه‌ای) هم از نظر موضوع (کُشتی، تبلیغات، ژاپن، عشق و عکاسی) متنوع بودند، کمک شایانی به ادبیات، فلسفه، علوم ارتباطات و مطالعات فرهنگی و رسانه کردند. علیرغم تأثیر قابل توجهی که داشت، او هیچ‌وقت یک مسیر آکادمیک سنتی را دنبال نکرد و در واقع به‌طور کلی خود را به‌عنوان فردی بیگانه نسبت به آکادمی می‌دید. در نوشته‌های او پیوسته خرد متعارف به چالش کشیده می‌شود.

بیوگرافی رولان بارت

بارت در ۱۲ نوامبر ۱۹۱۵ در شهر بندری شِربورگ در شمال غربی فرانسه در خانواده لویی و هنریت بارت به دنیا آمد. پدرش که یک افسر نیروی دریایی بود، چند هفته قبل از اینکه بارت یک ساله شود، در نبرد در دریای شمال جان باخت. بارت دوران کودکی خود را در بایون گذراند، یک شهر ساحلی در نزدیکی مرز جنوب غربی با اسپانیا، جایی که توسط مادر و مادربزرگ مادری‌اش در فضایی سرشار از فقر بزرگ شد.

در سال ۱۹۲۴، بارت به همراه مادرش به پاریس نقل مکان کرد، جایی که او به‌عنوان یک دانش‌آموز آینده‌ی روشنفکری قابل توجهی از خود نشان داد. در ۱۹سالگی، زمانی که برای امتحان ورودی مدرسه‌ی عالی آماده می‌شد، به سل ریوی مبتلا شد و تا ۱۲ سال بعد از بیمارستان خارج نشد. او در دانشگاه پاریس تحصیل کرد و در سال ۱۹۳۹ در رشته‌ی حروف کلاسیک و در سال ۱۹۴۳ در گرامر و لغت‌شناسی (فیلولوژی) فارغ‌التحصیل شد. بارت به دلیل وضعیت نامناسب خود، بیشتر دهه‌ی بیستم زندگی خود را به تنهایی گذراند و نتوانست در امتحاناتی شرکت کند که به دانش‌پژوهان اجازه می‌دهد تا پست‌های امنی در دانشگاه‌های سنتی فرانسه کسب کنند. در نتیجه، از دهه‌ی ۱۹۴۰ تا ۱۹۶۰ ، بارت پست‌های کمتر رسمی‌ای داشت، از جمله سمت‌هایی به‌عنوان کتابدار و معلم فرانسوی در مؤسسه‌ی فرانسوی در رومانی و بعداً به‌عنوان معلم در دانشگاه اسکندریه در مصر.

زندگی حرفه‌ای بارت

در سال ۱۹۵۰، بارت به پاریس بازگشت، و در آنجا تحقیقاتی را در زمینه‌ی واژه‌شناسی و جامعه‌شناسی در مرکز ملی پژوهش‌های علمی انجام داد. در سال ۱۹۶۲، او به‌عنوان مدیر مطالعات École Pratique des Hautes Études (مرکزی برای پژوهش‌های علوم انسانی) منصوب شد و در آنجا سمینار «جامعه‌شناسی نشانه‌ها، نمادها و بازنمایی‌ها» را برگزار کرد. او در سال ۱۹۷۶ با حمایت میشل فوکو و دیگران، صاحب اولین کرسی نشانه‌شناسی ادبی کولژ دو فرانس شد که برای کسی که مدرک دکتری نداشت، غیرعادی بود.

درباره آثار و سبک نگارش رولان بارت

اولین کتاب او یعنی «درجه‌ی صفر نوشتار» که در ۱۹۵۳ نوشته شد، یک مانیفست ادبی بود که قراردادی‌بودن ساخت‌های زبان را بررسی می‌کرد. در کتاب‌های بعدی، از جمله «اسطوره‌ها» (۱۹۵۷)، اسطوره‌ها از ۵۳ مقاله تشکیل شده بود که در ابتدا به‌عنوان ستون‌هایی برای مجله‌ی ادبی Les Lettres nouvelles بین سال‌های ۱۹۵۶ و ۱۹۵۴ نوشته شد، «جستارهای انتقادی» (۱۹۶۴) و «برج ایفل و اسطوره‌های دیگر» (۱۹۶۴)؛ او همان دستگاه انتقادی پشت «اسطوره‌شناسی‌ها» (یعنی پیش‌فرض‌های پنهان) را در پس پدیده‌های فرهنگی محبوب از تبلیغات و مد گرفته تا برج ایفل و کُشتی را به کار می‌برد. کتاب «در باب راسین» (ژان راسین نمایشنامه‌نویس قرن هفدهم فرانسه) که بارت آن را در سال ۱۹۶۳ منتشر کرد، غوغایی ادبی در فرانسه به راه انداخت و بارت را در مقابل دانشگاهیان سنتی قرار داد. اصحاب دانشگاه فکر می‌کردند این «نقد نو»، یعنی نقدی که متون را به‌مثابه‌ی نظامی از نشانه‌ها تلقی می‌کند، هتک حرمت کلاسیک‌هاست. کتاب بعدی بارت با نام اس/زد (S/Z) که در سال ۱۹۷۰ منتشر شد حتی از اثر قبلی‌اش رادیکال‌تر بود. این کتاب تحلیل نشانه‌شناختی خط به خط داستان کوتاه انوره دو بالزاک به نام سارازین بود که در آن بارت بر نقش فعال خواننده در ساختن روایتی مبتنی بر «نشانه‌ها» در متن تأکید می‌کرد.

سبک ادبی بارت که همیشه تحریک‌کننده بود، هرچند گاهی عجیب و غریب و مبهم بود، به‌طور گسترده مورد تقلید قرار گرفت. برخی فکر می‌کردند که نظریه‌های او حاوی بینش‌های درخشانی است، درحالی‌که برخی دیگر آن‌ها را صرفاً به‌عنوان تدبیری انحرافی می‌دانستند. اما در اواخر دهه‌ی ۱۹۷۰، جایگاه فکری بارت تقریباً بدون چالش بود و نظریه‌های او نه‌تنها در فرانسه، بلکه در سراسر اروپا و ایالات متحده بسیار تأثیرگذار شده بود. دیگر متفکران برجسته‌ی فرانسوی رادیکال که بر او تأثیر گذاشته یا تحت تأثیر او قرار گرفته‌اند عبارت‌اند از ژاک لاکانِ روان‌کاو، میشل فوکوِ مورخ اجتماعی و ژاک دریدای فیلسوف.

دو تا از آخرین کتاب‌های بارت شهرت دیرشکوفای او را به‌عنوان یک سبک‌شناس و نویسنده ایجاد کردند. اثر اول کتابی بود هم‌اسم خود نویسنده: «رولان بارت» نوشته‌ی رولان بارت. این کتاب که در ۱۹۷۵ منتشر شد در واقع یک پادخودزندگی‌نامه است. اثر بعدی سخن عاشق است، روایتی از یک رابطه‌ی عاشقانه‌ی رنج‌آور که بعد از انتشار بسیار محبوب شد و به سرعت بیش از شصت‌هزار نسخه در فرانسه فروخت. بارت در نهایت در سال ۱۹۸۰ پس از صدمه‌دیدن در یک سانحه‌ی تصادف، جان خود را از دست داد.

مشهورترین نظریه‌ها و مفاهیم بارت

اسطوره: مرحله‌ی اول زندگی فکری بارت مربوط به ایدئولوژی و نحوه‌ی کارکرد آن بود. او با درک این موضوع که ایدئولوژی بورژوایی منعکس‌کننده‌ی منافع اقتصادی طبقه حاکم است، کوشید نشان دهد که دوکسا یا عقل سلیم در پیام‌های فرهنگی رمزگذاری شده و توسط پیام‌های فرهنگی تداوم یافته است. درحالی‌که بارت علاقه‌ی شدیدی به زبان ادبی داشت، اما این را دریافت که پیام‌های فرهنگی شامل هر گونه نشانه‌ی شفاهی یا بصری بود که معنا و در نتیجه ایدئولوژی را منتقل می‌کرد، پس در آثار و بررسی‌هایش تنها به متون ادبی اکتفا نکرد، بلکه سراغ آثار تصویری نیز می‌رفت. معروف‌ترین کاوش بارت در این موضوع مجموعه‌ای از مقالات کوتاه با عنوان «اسطوره‌ها» بود که اولین بار در سال ۱۹۵۷ منتشر شد.

نظام دلالت: دغدغه‌ی بارت با افشای اسطوره‌ها و ابهام‌زدایی از قدرت شکل‌های نهادینه‌شده‌ی معنا تا مرحله‌ی دوم زندگی فکری او ادامه یافت. اما در این دوره، او به توسعه‌ی یک روش یا رویه‌ی نظام‌مند برای انجام آن کار اقدام کرد. به همین منظور، بارت به نشانه‌شناسی یا همان علم نشانه‌ها روی آورد که در ابتدا توسط فردیناند دو سوسور توسعه یافته بود. تأثیر سوسور بر تفکرات بارت قبلاً نیز در مقاله‌ی «اسطوره‌ی امروز» مشهود بود، جایی که بارت به تمایز دال و مدلولِ معروف زبان‌شناس سوئیسی یعنی سوسور پرداخت. با این حال، بارت صرفاً این اصطلاحات را به روشی غیرانتقادی نپذیرفت. در عوض، او ثابت کرد که آن‌ها در یک زنجیره‌ی نشانه‌شناختی شرکت می‌کنند که شامل هر دو دلالت مرتبه‌ی اول و دلالت مرتبه‌ی دوم است. دلالت دوم، همان معنای فرهنگی یا ایدئولوژیکی است که مفهوم یک پیام را مشخص می‌کند.

متن: هر چند که بارت به‌عنوان یک نشانه‌شناس شهرتی بین‌المللی پیدا کرده بود، در اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰ و اوایل دهه‌ی ۱۹۷۰ شروع به رویگردانی از این رویکرد کرد. او به‌طور فزاینده‌ای از دو چیز دلزده شده بود، اولی روش بود و دومی نقد ایدئولوژیک. بارت معتقد بود که روش مطمئن‌ترین راه برای کشتن یک پژوهش و فرستادن آن به زباله‌دان تاریخ است و درباره‌ی نقد ایدئولوژیک هم گمان می‌کرد که این نوع نقد تقلیل‌گرایانه است و زیرکی لازم را ندارد. توجه بارت به متن همراه با موج اقبالی که ایده‌های پساساختارگرایه داشتند اتفاق افتاد. از این به بعد دغدغه‌ی بارت به‌جای توجه به رابطه‌ی دال و مدلول و محدودیتی که این رابطه می‌آورد متوجه چگونگی بازتولید معنا از طریق متن شد.

لذت: تغییر از خواندن/تفسیر نظام دلالتی به نوشتن/تولید متنی که مرحله‌ی سوم زندگی فکری بارت را تعریف می‌کرد تا آخرین مرحله‌ی زندگی حرفه‌ای او ادامه پیدا کرد. اما این تغییر، تغییری بود در دغدغه‌ی بارت، او از این به بعد به‌جای توجه به معنا، درگیر لذت شده بود. تأثیر آثار لاکان بر بارت در این مرحله از زندگی‌اش مشخص است. او با تکیه بر روانکاوی لاکانی به دنبال مسائلی مانند میل، بدن، ذهنیت و چگونگی لذت‌بردن خوانندگان از خواندن متن بود.

معرفی آثار و کتاب‌های رولان بارت

خاطرات سوگواری (Mourning Diary)

یادداشت‌های روزانه‌ی بارت درباره‌ی احساسات و تجربیات او پس از مرگ مادرش. این کتاب تصویری عمیق از مواجهه با سوگ و تنهایی را ارائه می‌دهد.

امپراتوری نشانه‌ها (Empire of Signs)

تحلیلی نشانه‌شناختی از فرهنگ ژاپن که بارت آن را مانند متنی برای رمزگشایی بررسی می‌کند. در این اثر، بارت به جای مطالعه‌ی فرهنگ ژاپن به معنای واقعی، برداشت غربی از ژاپن را واکاوی کرده است.

مبانی نشانه‌شناسی (Elements of Semiology)

یک اثر کلیدی در نشانه‌شناسی که اصول این علم را به صورت واضح و ساختارمند توضیح می‌دهد. این کتاب از آثار بنیادین بارت در زمینه‌ی مطالعات نشانه‌شناسی است.

اسطوره‌ی امروز (Mythologies)

مجموعه‌ای از مقالات که در آن بارت اسطوره‌های مدرن و فرهنگ عامه، از تبلیغات و غذا گرفته تا سینما و ورزش را تحلیل می‌کند. اثری که دیدگاه او درباره‌ی مفهوم اسطوره در جهان معاصر را برجسته می‌سازد.

درجه‌ی صفر نوشتار (Writing Degree Zero)

تحلیلی درباره‌ی سبک‌های نوشتاری و تأثیر آن‌ها در ادبیات. بارت در این کتاب مفهوم نوشتار سفید یا خنثی را معرفی می‌کند، نوعی نوشتار که از ایدئولوژی‌های غالب دور است.

نشانه‌شناسی ادبی (Literary Semiotics)

این کتاب به مطالعه‌ی نشانه‌ها و ساختارهای متنی در ادبیات می‌پردازد و تحلیل نشانه‌شناسی را به عرصه‌ی ادبیات وارد می‌کند.

برج ایفل (The Eiffel Tower and Other Mythologies)

تحلیل نمادین و فرهنگی برج ایفل به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای پاریس و مدرنیته. این کتاب نگاه انتقادی بارت به نمادهای فرهنگی را نشان می‌دهد.

اتاق روشن (Camera Lucida)

اثری درخشان درباره‌ی عکاسی که به رابطه‌ی میان عکاس، تصویر و مخاطب می‌پردازد. بارت با رویکردی فلسفی و شخصی، عکاسی را به‌عنوان هنری عمیقاً انسانی بررسی می‌کند.

بارت و سینما (Barthes and Cinema)

این کتاب به تحلیل نگاه رولان بارت به سینما و آثار سینمایی می‌پردازد. بارت از دیدگاه نشانه‌شناسی، ارتباط میان سینما و دیگر رسانه‌ها را بررسی می‌کند.