کتاب دیرینه شناسی دانش

کتاب دیرینه شناسی دانش نوشتهٔ میشل فوکو و ترجمهٔ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده است و نشر نی آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب دیرینه شناسی دانش

دیرینه‌شناسی دانش به جست‌وجوی هیچ آغازی ترغیب نمی‌کند؛ دیرینه‌شناسی تحلیل را به هیچ حفاری یا عمق‌یابی زمین‌شناختی پیوند نمی‌زند. دیرینه‌شناسی در درون‌مایه‌ٔ عمومی توصیفی دلالت دارد که امر پیشاپیش گفته‌شده را در سطح وجودش مطالعه می‌کند: در سطح کارکرد گزاره‌ای که در آن اعمال می‌شود، در سطح شکل‌گیری گفتمانی که این امر پیشاپیش گفته‌شده به آن تعلق دارد، در سطح سیستم عمومی بایگانی که این امر پیشاپیش گفته‌شده با آن مرتبط است. دیرینه‌شناسی گفتمان‌ها را کردارهایی خاص در عنصر بایگانی توصیف می‌کند.

کتاب دیرینه شناسی دانش نخستین‌بار در سال ۱۹۶۹ منتشر شد. آیا مفاهیمی چون جنون، جنسیت، قدرت و دانش حقایق زندگی هستند یا صرفا کلماتی در زبان انسان؟ میشل فوکو، متفکر بزرگ معاصر، در مجموعه‌ای از پژوهش‌های ارزشمند خود، فرضیاتی پنهان را مطرح می‌کند که بر شیوهٔ زندگی و تفکر ما سلطه دارند. کتاب دیرینه شناسی دانش ابتدا به تبیین این مفاهیم می‌پردازد و سپس، روابط میان دانش، زبان و اقدام را به شکلی ژرف و قابل همذات‌پنداری تحلیل و بررسی می‌کند. این کتاب که خلاصه‌ای از انگاره‌های دیرینه‌شناسانهٔ فوکوست، نخستین گام به سوی داشتن درکی جامع از شیوهٔ کنونی زندگی ماست.

فهرست این کتاب از این قرار است:

بخش یک: مقدمه

بخش دو: قاعده‌مندی‌های گفتمانی

 واحدهای گفتمان

شکل‌گیری‌های گفتمانی

شکل‌گیری ابژه‌ها

شکل‌گیری وجه‌مندی‌های گزاره‌ای

شکل‌گیری مفاهیم

شکل‌گیری استراتژی‌ها

ملاحظات و نتیجه‌گیری‌ها

بخش سه: گزاره و بایگانی

تعریف گزاره

کارکرد گزاره‌ای

توصیفِ گزاره‌ها

کمیابی، بیرونگی، انباشت

ماتقدمِ تاریخی و بایگانی

بخش چهار: توصیف دیرینه شناسی

دیرینه‌شناسی و تاریخ ایده‌ها

امر بدیع و امر به‌قاعده

تناقض‌ها

داده‌های مقایسه‌ای

تغییر و دگرگونی‌ها

علم و دانش

بخش پنجم: جمع‌بندی

خواندن کتاب دیرینه شناسی دانش را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران رشتهٔ فلسفه پیشنهاد می‌کنیم.

درباره میشل فوکو

پُل میشِل فوکو (زادهٔ ۱۵ اکتبر ۱۹۲۶ – درگذشتهٔ ۲۴ ژوئن ۱۹۸۴) فیلسوف، روان‌شناس، تاریخدان، باستان‌شناس اندیشه و متفکر فرانسوی بود. او صاحب کرسی «تاریخ نظام‌های فکری» در کالج دو فرانس بود و در دانشگاه ایالتی نیویورک در بوفالو و دانشگاه کالیفرنیا، برکلی تدریس کرد.

به خاطر نظریات عمیق و دیدگاه انقلابی دربارهٔ جامعه، سیاست و تاریخ از سرشناس‌ترین متفکران قرن بیستم محسوب می‌شود. همچنین فوکو جزو رهبران نظری پساساختارگرایی محسوب می‌شود. از مشهورترین آثار وی می‌توان به نظم اشیا، نظم گفتمان، دیرینه‌شناسی دانش، مراقبت و تنبیه، پیدایش کلینیک، تاریخ جنون و تاریخ جنسیت اشاره کرد.

بخشی از کتاب دیرینه شناسی دانش

«کاربست مفاهیم ناپیوستگی، گسست، آستانه، حد، سلسله و دگرگونی نه‌تنها پرسش‌های رویه، بلکه مسائل نظری را برای هر تحلیل تاریخی پیش می‌کشد. همین مسائل است که در این‌جا مطالعه خواهیم کرد (پرسش‌ها در بابِ رویه طی تحقیقات تجربی آتی بررسی خواهند شد؛ البته اگر دست‌کم فرصت، میل و شجاعت اقدام به این تحقیقات برایم باقی بماند). همچنین این پرسش‌ها فقط در حوزه‌ای خاص بررسی خواهند شد: در آن رشته‌های دارای مرزهایی بسیار ناپایدار و محتوایی بسیار نامعلوم که تاریخ ایده‌ها، یا تاریخ اندیشه، یا تاریخ علوم، یا تاریخ شناخت‌ها می‌نامیم.

نخست باید کاری سلبی انجام گیرد: خلاص‌شدن از کلِ بازی انگاره‌هایی که هریک به‌شیوهٔ خود، درون‌مایهٔ پیوستگی را تنوع بخشیده‌اند. این انگاره‌ها بی‌شک ساختار مفهومی بسیار دقیقی ندارند؛ اما کارکردشان دقیق است. مثلاً انگارهٔ سنت: هدف این انگاره آن است که منزلتی زمان‌مند و تکین به مجموعه‌ای از پدیده‌های هم متوالی هم این‌همان (یا دست‌کم مشابه) بدهد؛ این انگاره امکان می‌دهد پراکندگی تاریخ را دوباره در شکلِ همان درنظر گیریم؛ این انگاره اجازه می‌دهد تفاوتِ خاص را به هر آغازی تقلیل دهیم تا در جست‌وجوی بی‌پایانِ خاستگاه، بی‌وقفه به عقب بازگردیم؛ به‌یمن این انگاره، می‌توانیم امور تازه را براساسِ استمرار مجزا کنیم و شایستگی‌شان را به اصالت، نبوغ و تصمیم خاص افراد انتقال دهیم. همچنین مثلاً انگارهٔ نفوذ که پایه‌ای را برای انتقال و هم‌رسانی فراهم می‌آورد ــ پایه‌ای بیش از آن جادویی که بتوان خوب تحلیل‌اش کرد؛ انگاره‌ای که پدیده‌های شباهت یا تکرار را به فرایندی ظاهراً علّی ارجاع می‌دهد (اما بدون حدگذاری دقیق یا تعریف نظری)؛ انگاره‌ای که واحدهایی تعریف‌شده نظیر افراد، آثار، انگاره‌ها یا نظریه‌ها را دورادور و طی زمان ـ‌گویی به‌واسطهٔ یک محیط انتشارــ به یک‌دیگر پیوند می‌دهد. مثلاً انگاره‌های پیشرفت و تکامل: این انگاره‌ها امکان می‌دهند رشته‌ای از رویدادهای پراکنده را گردآوریم، آن‌ها را به یک اصلِ واحدِ سازمان‌دهنده مرتبط کنیم، آن‌ها را تابع قوهٔ مثالی حیات (به‌همراه بازی‌های سازگاری‌دهنده‌اش، قابلیت نوآوری‌اش، همبستگی دائمی عناصر متفاوت‌اش، سیستم‌های همگون‌سازی و مبادلات‌اش) کنیم، یک اصل انسجام و طرح یک وحدت آتی را که پیشاپیش در هر آغازی عمل می‌کند، کشف کنیم، و براساسِ یک رابطهٔ دائماً بازگشت‌پذیر میان خاستگاه و پایانی که هرگز پیشاپیش داده نشده‌اند، اما همواره عمل کرده‌اند، زمان را مهار کنیم. همچنین مثلاً انگاره‌های «ذهنیت» یا «روح» که امکان می‌دهند میان پدیده‌های هم‌زمان یا متوالی یک دورهٔ معین، مجموعه‌ای از معانی، پیوندهایی نمادین، و یک بازی شباهت و آینه را مستقر کنیم ــ یا موجب می‌شوند حاکمیتِ یک خودآگاهی جمعی به‌منزلهٔ اصل وحدت و اصل تبیین ظاهر شود. باید این ترکیب‌های حاضروآماده را زیر سؤال ببریم، این گروه‌بندی‌هایی که معمولاً پیش از هر آزمودنی پذیرفته شده‌اند، این پیوندهایی که اعتبارشان از همان ابتدا پذیرفته می‌شوند؛ باید بیرون برانیم این شکل‌ها و این نیروهای تیره‌وتار را که عادت کرده‌ایم به‌مدد آن‌ها میان گفتمان‌های افراد ارتباط برقرار کنیم؛ باید این شکل‌ها و این نیروها را از تاریکی‌یی که در آن حکم‌روایی می‌کنند، بیرون کنیم. و به‌جای آن‌که به آن‌ها ارزشی خودانگیخته دهیم، بپذیریم که با دقت در روش و در وهلهٔ اول فقط با توده‌ای از رویدادهای پراکنده سروکار داریم.»