کتاب روشنفکران و جامعه

کتاب روشنفکران و جامعه نوشتهٔ توماس سوئل و ترجمهٔ شایان صولتی و شروین صولتی است و انتشارات گوتنبرگ آن را منتشر کرده است. این کتاب به آنجا که روشنفکران خطا می‌کنند می‌پردازد.

درباره کتاب روشنفکران و جامعه

کتاب روشنفکران و جامعه پژوهشی سترگ دربارهٔ روشنفکران و اقدامات آن‌ها در طول تاریخ روشنفکری است. از آنجا که هدف این کتاب بررسی الگوهاست، فقط به روشنفکران دورهٔ معاصر محدود نمی‌شود بلکه شامل الگوهایی است که در بسیاری موارد، به مدت دست‌کم دو قرن نام آن‌ها در طبقهٔ روشنفکران مورد بحث و تبادل نظر بوده است. این کتاب شامل بررسی الگوهای عمومی است، بنابراین تلاش نمی‌کند تا تک‌تک جزئیات را توضیح دهد. در عین حال صرفاً مجموعه‌ای از نقدهای وارده بر برخی روشنفکران نیست، اگرچه نمی‌توان الگوی تفکری را بدون بررسی مثال‌های واقعی آن تفکر نقد کرد.

 کتاب روشنفکران و جامعه، تاریخ روشنفکران قرن بیستم اروپا نیست اما تلاش می‌کند تا برخی از پدیده‌های معماگونهٔ روشنفکران سراسر دنیا را رمزگشایی کند، زیرا دنیای روشنفکری بر کل جامعه اثر می‌گذارد. این کتاب به جای استنباط کلی از آثار یا رفتار برخی روشنفکران، نگرش، انگیزه‌ها و محدودیت‌های ورای الگوهای عمومی یافت شده در بین اعضای طبقهٔ روشنفکر، در گذشته، حال و همچنین گفته‌ها و تأثیر آن‌ها بر جوامع مخاطبشان را تحلیل می‌کند.

اگرچه هم‌اکنون نیز دربارهٔ زندگی‌نامه یا ایدئولوژی برخی روشنفکران برجسته چیزهای زیادی می‌دانیم، اما در مورد ماهیت و نقش روشنفکران به‌عنوان یکی از گروه‌های جامعه تحلیل‌های سیستماتیک بسیار کمتری صورت گرفته است. کتاب حاضر قصد دارد این تحلیل را انجام دهد و نتایج آن‌را برای هموارکردن مسیری ارائه دهد که جامعهٔ ما و تمدن غرب توسط طبقهٔ روشنفکر به آن سمت سوق داده می‌شوند.

اگرچه این کتاب دربارهٔ روشنفکران است، اما برای روشنفکران نوشته نشده‌ است. هدف کتاب شناخت این پدیدهٔ اجتماعی مهم و ارائهٔ آن به کسانی است که مایل هستند آن‌ را در هر مسیری از زندگی که ممکن است باشند، استفاده کنند و با دیگران به اشتراک بگذارند. 

هدف برخی از مطالعات مربوط به تاریخ روشنفکران، خصوصاً مطالعات مربوط به تفاوت‌های ایدئولوژیکی آن‌ها، شرح نگرش‌های اجتماعی با تکیه بر تفاوت ارزش‌ها در بین طرف‌های مخالف و با موضوعات مختلف است. اما، کتاب روشنفکران و جامعه قصد دارد تفاوت‌های ایدئولوژیکی را از طریق فرضیه‌های بنیادی مختلف دربارهٔ حقایق زندگی، ذات انسان، ماهیت و نحوهٔ توزیع دانش شرح دهد. تفاوت‌های ایدئولوژیکی مبتنی بر تفاوت ارزش‌ها در نهایت بر وجود سلیقه‌های مختلف پایدار هستند که گفته می‌شود در این‌باره اختلاف نظری وجود ندارد. اما تفاوت‌های مبتنی بر باورهای مربوط به حقایق، علّیت، ذات انسان، ماهیت و نحوهٔ توزیع دانش در نهایت به پرسش‌هایی دربارهٔ ادراکات مختلف از دنیای واقعی می‌رسند که به فرضیاتی منجر می‌شوند که می‌تواند از لحاظ تجربی مورد بررسی قرار گیرند.

فصل‌ها و بخش‌های کتاب از این قرار هستند:

بخش اول: مقدمه

فصل ۱: روشنفکری و روشنفکران

فصل ۲: دانش و تصورات

بخش دوم: روشنفکران و علم اقتصاد

فصل ۳: توزیع درآمد

فصل ۴: نظام‌های اقتصادی

فصل ۵: دولت و اقتصاد

بخش سوم: روشنفکران و دیدگاه‌های اجتماعی

فصل ۶: تضاد دیدگاه‌ها

فصل ۷: مردمی انتزاعی در جهانی انتزاعی

فصل ۸: بحث‌های بدون استدلال

فصل ۹: الگوهای برگزیدگان

بخش چهارم: واقعیت اختیاری

فصل ۱۰: واقعیت فیلترشده

فصل ۱۱: حقیقتی برپایهٔ نظر شخصی

بخش پنجم: روشنفکران و قانون

فصل ۱۲: تغییر قانون

فصل ۱۳: قانون و نتایج

بخش ششم: روشنفکران و جنگ

فصل ۱۴: جنگ جهانی

فصل ۱۵: جنگ سرد و اتفاقات بعد از آن

بخش هفتم: روشنفکران و نژادپرستی

فصل ۱۶: اختلافات نژادی و دلایل آن

فصل ۱۷: نژاد و هوش

فصل ۱۸: لیبرالیسم و چندفرهنگی

فصل ۱۹: نژاد و عدالت کیهانی

بخش هشتم: مرور

فصل ۲۰: الگوها و چشم‌اندازها

فصل ۲۱: انگیزه‌ها و محدودیت‌ها

فصل ۲۲: تأثیر روشنفکران

خواندن کتاب روشنفکران و جامعه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب برای خوانندگانی نوشته شده که مایل‌اند دربارهٔ شناخت بخش متمایزی از جامعه تحقیق کنند که فعالیت‌هایشان می‌تواند نتایج بااهمیتی برای کشورها و تمدن‌ها در پی داشته باشد.

بخشی از کتاب روشنفکران و جامعه

«روشنفکران اغلب مردم را به دو دستهٔ طرفداران تغییر و طرفداران وضع موجود تقسیم می‌کنند. مثلاً کتاب لیبرالیسم و کنش اجتماعی جان دیویی با این عبارات شروع می‌شود:

لیبرالیسم مدت‌هاست که به حملات بی‌امان از طرف مخالفان تغییرات اجتماعی عادت کرده است و کسانی‌که دوست دارند وضع موجود حفظ شود با لیبرالیسم به‌عنوان دشمن رفتار می‌کنند.

 حتی شخصیت‌های برجستهٔ محافظه‌کار مانند میلتون فریدمن و فردریش هایک از سیاست‌هایی که اساساً با سیاست‌های جوامع یا نهادهای موجود متفاوت است حمایت می‌کنند. هیچ کتابی بیشتر از فدرالیست کاملاً مبتنی بر بینش محدود یا غم‌انگیز طبیعت بشری نبوده است. با این حال نویسندگانش نه‌تنها علیه قوانین استعماری بریتانیا اعتراض کردند، بلکه شکل جدیدی از حکومت را ایجاد کردند که اساساً در تضاد با استبدادهایی بود که درآن زمان درجهان متداول بود. نامیدن این افراد به‌عنوان مدافعان وضع موجود، جداکردن کامل واژه‌ها از واقعیت‌هاست.

همین وضع در میان روشنفکران قرن هجدهم انگلستان وجود داشت، جایی‌که ادموند بورک و آدام اسمیت، شخصیت‌هایی برجسته درمیان کسانی بودند که دیدگاه غم‌انگیز داشتند. هم بورک و هم اسمیت از تغییرات بنیادی مانند آزادسازی مستعمرات آمریکایی به جای مبارزه برای حفظ آن‌ها دفاع می‌کردند و هردو هم مخالف برده‌داری بودند آن هم در زمانی که در جهان غرب افراد کمی مخالف برده‌داری بودند. بورک حتی روی طرحی جهت آماده‌سازی برده‌ها برای آزادی و فراهم کردن امکاناتی برای آن‌ها برای آغاز زندگی به‌عنوان انسان‌های آزاد کار می‌کرد. آدام اسمیت نه‌تنها مخالف برده‌داری بود بلکه به نظریه‌ای که برده‌های سیاه را در امریکا پایین‌تر از سفیدپوستانی می‌دانست که آن‌ها را به بردگی گرفته بودند، به دیدهٔ تحقیر می‌نگریست.

اینکه بتوانیم معتقدان به دیدگاه غم‌انگیز را مدافعان وضع موجود بدانیم، پیروزی مهارت کلامی برای واژگونه نشان دادن حقایق آشکار و واضح است. اینکه از قرن هجدهم تا به حال چنین روش سستی درمورد طفره رفتن از استدلال‌های منتقدان درمیان کسانی‌که خودشان را متفکر درنظر می‌گرفتند رایج بوده، نشانه‌ای تأمل‌برانگیز از قدرت یک دیدگاه و لفاظی برای تعطیل کردن تفکر است.

به‌طورکلی این تردید وجود دارد که آیا افراد زیادی در جامعه‌ای آزاد وجود دارند که از همهٔ سیاست‌ها و نهادهای جامعه‌شان رضایت داشته‌باشند یا خیر؟ به‌طورخلاصه یعنی تقریباً همهٔ افراد طرفدار برخی تغییرات هستند. هرگونه بحث دقیق و منطقی در مورد تفاوت‌های میان آن‌ها به این موضوع می‌پردازد که کدام تغییرات خاص بر اساس چه دلایلی مورد علاقهٔ کدام افراد است و به دنبال بررسی شواهدی موافق یا علیه آن دلایل خاص برای آن تغییرات خاص است. اما همهٔ این‌ها توسط کسانی‌که خودشان را مدافع تغییر نشان می‌دهند و به آن‌هایی که مخالف‌شان هستند برچسب مدافعان وضع موجود می‌زنند، نادیده گرفته می‌شود و این نمونهٔ دیگری از بحث‌های بدون استدلال است.

افرادی که خود را ترقی‌خواه و پیشرو می‌نامند، صرفاً ادعا نمی‌کنند که مدافع تغییرات هستند بلکه می‌گویند این‌ها تغییرات سودمند هستند. اما سایرین که از تغییراتِ بسیار متفاوت دیگری دفاع می‌کنند هم ادعا دارند که این‌ها تغییراتی برای بهترشدن هستند. به عبارت دیگر هرکسی با درنظر گرفتن نظر خودش مترقی است. اینکه بعضی از مردم تصور می‌کنند که منحصراً طرفدار ترقی هستند، نه‌تنها نوعی از خودبینی است بلکه طفره رفتن از ارائهٔ مدرک و تحلیل این موضوع است که کجا و به چه دلیل تغییرات مدنظر آن‌ها نتایج نهایی بهتری از تغییرات مدنظر سایرین ایجاد می‌کند. بدین شکل حامیان تغییرات دیگر توسط خیلی از افراد مانند جان دیویی با عنوان مدافعان وضع موجود نام گرفته می‌شوند چون حامی تغییراتی غیر از تغییرات مدنظر او هستند.

باوجود چنین رفتارهایی، هرکسی با دانستن تاریخ بریتانیای قرن هجدهم باید بداند که کتاب ثروت ملل اثر آدام اسمیت به سختی مدافع وضع موجود بود و درواقع کاملاً در تضاد با صاحبان منافع از نخبگان سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دوران خود قرار داشت. تصور اینکه چرا آدام اسمیت یک دههٔ کامل صرف کرد تا کتابی ۹۰۰ صفحه‌ای بنویسد تا بگوید چقدر از وضعیت موجود رضایت دارد دشوار است. همین موضوع را می‌توان برای نوشته‌های مبسوط میلتون فریدمن، فردریش هایک، ویلیام باکلی و بسیاری از نویسندگان دیگر که برچسب محافظه‌کاری دارند به زبان آورد.

همان مفهوم تغییر که توسط روشنفکران چپ (به عبارت دیگر بیشتر روشنفکران) استفاده می‌شود، به‌طور دلبخواهی محدودکننده و گرایشی است. این در عمل یعنی انجام انواع خاصی از تغییرات از طریق انواع خاصی از مکانیسم‌های اجتماعی که آن‌ها در نظر دارند. تغییرات دیگر صرف‌نظر از اینکه روی زندگی میلیون‌ها نفر چقدر تاثرگذار یا مهم باشند معمولاً اگر از طریق مکانیسم‌های دیگر و به روش‌هایی اتفاق بیفتند که در نظر روشنفکران نبوده، نادیده گرفته می‌شوند. چنین تحولات مقررنشده‌ای و بیرون از حوزهٔ دیدگاه برگزیدگان، از دریافت عنوان افتخارآمیز تغییر محروم است.

مثلاً دههٔ ۱۹۲۰، دههٔ تغییرات بزرگی در زندگی مردم ایالات متحده بود: تغییر از یک جامعهٔ اکثراً روستانشین به جامعهٔ اکثراً شهرنشین، گسترش خدمات برق‌رسانی، اتومبیل و رادیوها برای بسیاری از آمریکایی‌ها، آغاز سفرهای هوایی تجاری، انقلاب در خرده‌فروشی حاصل از قیمت‌های پایین‌تر، رشد سریع فروشگاه‌های زنجیره‌ای درسطح کشور که محصولات بیشتری را با قیمت معقول‌تر برای افراد بیشتری فراهم می‌کردند. با این حال وقتی روشنفکران به دوران تغییر اشاره می‌کنند، تقریبا هرگز دههٔ ۱۹۲۰ را در نظر نمی‌گیرند چون این تغییرات گسترده از نوع تغییراتی که روشنفکران از طریق انواع خاصی از مکانیسم‌های اجتماعی در نظر داشتند، نبود. به چشم بیشتر روشنفکران، دههٔ ۱۹۲۰ به‌عنوان دوره‌ای از وضعیت راکد دیده می‌شود که توسط دولت‌های محافظه‌کارِ مخالفِ تغییر اداره می‌شد.»