کتاب سودای مکالمه، خنده، آزادی

کتاب الکترونیکی «سودای مکالمه، خنده، آزادی» نوشتهٔ میخائیل باختین، تودوروف، یاکوبسن، کریستوا، گلدمن، ایوتادیه با ترجمهٔ محمدجعفر پوینده در نشر چشمه به چاپ رسیده است. در این کتاب ابتدا به زندگی و آثار باختین توجه می‌شود و سپس برخی از آثار او در ادامه می‌آید.

 در این روزگار و دنیای سیاهِ مکالمه‌گریز، خنده‌ستیز، ناآزاد و پُر از نابرابری که جان غم‌زدهٔ ما را تک‌آوایی، تاریک‌اندیشی و ابتذال خودی و بیگانه اسیر ساخته است، چه فراخوانی بایسته‌تر و شایسته‌تر و ره‌گشاتر از آن‌چه به‌راستی سودای دیرپای تمام زندگی باختین بود: مکالمه، خنده، آزادی، برابری.

درباره کتاب سودای مکالمه، خنده، آزادی

کتاب حاضر دارای دو بخش اصلی است.

 در بخش اول، علاوه‌بر نگاهی به زندگی و آثار باختین، نظرگاه‌های تنی چند از اندیشه‌گران بزرگ جهان دربارهٔ باختین آمده است. در گزینش مطالب این اندیشه‌گران، صرف‌نظر از اهمیت خود آنان، نظریات‌شان دربارهٔ جنبه‌های گوناگون حیات فکری باختین بیش‌تر موردنظر بوده است. مطالب این بزرگان، که دیدگاه‌ها و «تخصص» های متفاوتی نیز دارند، نشان‌دهندهٔ فراگیری اندیشه‌های باختین و ژرفا و دامنهٔ گستردهٔ آن است. دو قسمت از کتاب تودوروف ــ منطق مکالمه ــ که جامع‌ترین اثری است که تاکنون دربارهٔ باختین منتشر شده، همراه با پیش‌گفتار آن در این مجموعه آمده است.

در بخش دوم، که به گلچینی از نوشته‌های باختین اختصاص یافته است، تلاش شده که با توجه به صفحات محدود مجموعهٔ «چهره‌ها» ــ حدود ۱۵۰ صفحه ــ برگزیده‌ای از مهم‌ترین آثار باختین عرضه شود. اما بدیهی است که معرفی گسترده و همه‌جانبهٔ اندیشه‌های باختین به‌هیچ‌وجه در این صفحات محدود نمی‌گنجد و این مقاله‌ها و مجموعهٔ این کتاب کوچک نه چیزی بیش از آشنایی اولیه با زندگی و آثار باختین، بلکه مقدمه‌ای است برای شناخت اندیشه‌های وی و با این هدف فراهم آمده است که، ضمن نشان دادن اهمیت و جایگاه بی‌همتای اندیشه‌های باختین در قرن بیستم، راه آشنایی با آن را تا حدی هموار سازد.

کتاب سودای مکالمه، خنده، آزادی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

مطالعهٔ این کتاب به دوست‌داران فلسفه، زبان‌شناسی و ادبیات پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب سودای مکالمه، خنده، آزادی

باختین: بنیان‌گذار پسافرمالیسم

(…) لوکاچ، در پوشش آگاهی طبقاتی پرولتری، مفهوم ادبیات به مثابهٔ شناخت کلیت واقعیت را در نقد ادبی مارکسیستی وارد می‌کرد؛ چنین برداشتی در حکم کاربرد مجدد کلیت هگلی است. اما، به نظر من، باید این تحول هگلیِ لوکاچ را در زمینهٔ کانت‌گرایی پیشین او بررسی کرد، زیرا که کتاب روح و صورت‌ها (۱۹۱۰)، که بر نظرگاه‌های هگلی لوکاچ مقدم است، در مجموع، دیدگاه‌های کانتی دارد. از سوی دیگر، این موضع‌گیری‌های هگلیِ لوکاچ با موضع‌گیری سیاسی در درون مارکسیسم علیه سوسیال‌دموکراسی آلمان همراه بود؛ در نتیجه، بخشی عظیم از انتقادهایی که لوکاچ را، به دلیل پیروی از هگل، سرزنش می‌کردند در عرصهٔ نظری از فلسفهٔ نوکانتی سرچشمه می‌گرفتند و در عرصهٔ سیاسی از سوسیال‌دموکراسی‌ای که سرانجام بر انترناسیونال دوم حاکم شد.

به نظر من، این ایدئولوژی نوکانتی پایه‌واساس مفهوم «ادبیت» است که فرمالیسم روسی مطرح کرد و امروزه در برخی از نظریه‌های ادبی در فرانسه رواج گسترده دارد.

نقش آیین نوکانتی را در شکل‌گیری ایدئولوژی فرمالیستی ادبیات باید دقیق‌تر بررسی کرد. در همان دوران شکل‌گیری فرمالیسم، در شوروی، از سه دیدگاه این ایدئولوژی نقد می‌شود. در این‌جا به یادآوری این سه نوع نقد، که چه‌بسا برای وضعیت کنونی نیز سودمند باشد، می‌پردازیم.

از یک سو، نقد تروتسکی در کتاب ادبیات و انقلاب (۱۹۲۳) مطرح می‌شود. او اهمیت نقد فرمالیستی و برخورد زبان‌شناختی با متون ادبی را پذیرا می‌شود، اما جایگاه محدود نوعی انتقاد حاشیه‌ای را برای آن در نظر می‌گیرد که نظریه‌های مارکسیستی نیز ممکن است صرفاً، با افزایش بُعدی اجتماعی ـ تاریخی به این نقد، آن را به کار گیرند. این نوع التقاطی‌گری، که امکان تحققش به سبب تفاوت بنیادهای نظری دو جریان (فرمالیسم و جامعه‌شناسی‌گری) روشن نیست، در نهایت به فروکاستن نگرش زبان‌شناختی به ادبیات، به بخشی فنی در درون اردوگاه نظریهٔ مارکسیستی ادبیات، انجامید؛ پیامد این فروکاستن عبارت بود از کنار گذاشتن تمام جنبهٔ عمیقاً نوآورانه در نگرش فرمالیستی، یعنی توجه به مادیت زبانیِ متن ادبی در مقام نظام معنادارِ ویژه. این نظرگاه التقاطی ــ که باربریس برخی از گرایش‌هایی را که خود را مدرن می‌خوانند نیز پیرو آن می‌داند ــ مسلماً ممکن نیست نظرگاه ما باشد.