کتاب هویت ایرانی

کتاب هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی نوشتهٔ احمد اشرف و ترجمهٔ حمید احمدی است و نشر نی آن را منتشر کرده است. در این کتاب دو مقاله از گراردو نیولی و شاپور شهبازی هم آمده است.

درباره کتاب هویت ایرانی

هویت ملّی و قومی، مانند دیگر پدیدارهای اجتماعی، مقوله‌ای تاریخی است که در سیر حوادث و مشی وقایع تاریخی پدیدار می‌شود، رشد می‌کند، دگرگون می‌شود و معانی گوناگون و متفاوت پیدا می‌کند.

هویت ملّی و قومی از تصور تمایز و رویارویی میان «ما» یا «خودی‌ها» در برابر «دیگران» یا «بیگانگان» نشئت می‌گیرد. این احساس دوگانگی میان «ما و دیگران» اگر در حد اعتدال و معقول باشد می‌تواند همچون نیرویی برای هم‌یاری و اعتلای فرهنگی ظاهر شود و اگر به قلمرو تعصبات و دشمنی‌ها و کینه‌توزی‌های ملّی و قومی و نژادی درآید یا به بهانه‌ٔ چالش با تعصبات ملّی و قومی، به نفی و انکار و تمسخر میراث فرهنگی خویش بنشین، نیرویی ویرانگر خواهد شد، زاینده‌ٔ دشمنی و ستیزه‌جویی.

در کتاب هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی پس از بررسی فشردهٔ دیدگاه‌های مربوط به هویت قومی و ملّی که بازسازی هویت ایرانی را در دوران ما شکل داده و به تصویر کشیده‌اند، تحول تاریخی هویت ایرانی در دوران پیش از اسلام، سده‌های میانه‌ٔ اسلامی تا دوران صفویه، پیدایش هویت «شیعی ایرانی» در دوره‌ٔ صفوی و سرانجام پیدایش تطور و هویت ملّی ایرانی در قرن‌های نوزدهم و بستم میلادی بررسی و تحلیل می‌شود.

خواندن کتاب هویت ایرانی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ جامعه‌شناسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب هویت ایرانی

«حملهٔ اعراب به ایران، فروپاشی ساسانیان و برآمدن اسلام پایه‌های همبستگی سیاسی و دینی هویت ایرانی را سست می‌کند و یکپارچگی آن را برهم می‌زند. حکومت جهانی اسلام جای حکومت قومی و شبه‌ملّی ایرانی را می‌گیرد و دین جهانی اسلام، در طول سه قرن، جایگزین دین ایران زرتشتی می‌شود. ایرانشهر یا قلمرو پادشاهی ایران نیز فرو می‌ریزد. کشور ایران تا چند قرن، یعنی تا عهد ایلخانان و به‌خصوص زمان برآمدن صفویه، از وحدت سیاسی محروم می‌ماند. اما در دوران فترت بزرگ چند چیز برجای می‌ماند. اول قومیت ایرانی است که به‌منزلهٔ ایرانی و اهل فارس و عجم در برابر عرب، و تاجیک در برابر ترک شناسایی می‌شود و هویت تاریخی خاصی برای ایرانیان معین می‌کند. دوم سرزمین ایران است که در مفهوم جغرافیایی‌اش در حکم میانهٔ جهان تداوم پیدا می‌کند. سوم اسطوره‌های آفرینش انسان و پیدایش اقوام ایرانی است که با افسانه‌های اسلامی درهم می‌آمیزند و پایدار می‌مانند و به تداوم هویت ایرانی مدد می‌رسانند. چهارم، و البته از همه بالاتر و درخشان‌تر، شکوفایی زبان فارسی دری است که حامل و نگاهبان فرهنگ پُربار و هویت ایرانی می‌شود.

حملهٔ قبایل عرب به تمدن بزرگ ساسانی، کشتارها، دربه‌دری‌ها و ویرانی‌های بزرگ در پی دارد، اما تحولاتی که صورت می‌گیرد خالی از فایده نیست. نخست آن‌که جامعهٔ بستهٔ ساسانی و نظام طبقاتی آن را سخت تکان می‌دهد. دو دیگر این‌که خط و زبان و اندیشه را از قید و بند طبقهٔ حاکم رها می‌کند. سه دیگر این‌که ایرانیان را به چالشی عظیم فرامی‌خواند و آنان را در تنگنا می‌گذارد تا استعدادهای نهفتهٔ خود را شکوفا کنند و به آن پر و بال دهند و، به گفتهٔ ابن‌خلدون، بزرگ‌ترین سهم را در خلق فرهنگ و تمدن اسلامی به دست آورند.

انقلاب عباسیان و ایرانی‌شدن خلافت اسلامی همراه با رشد شهرها و رونق تجارت و توسعهٔ بازارها سبب برآمدن اهل قلم و صاحبان فکر و اندیشه و برخورد عقاید و آرا و تساهل فکری و شکوفایی علم و هنر و ادب و فلسفه و تاریخ‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم و پنجم هجری می‌شود. یکی از عناصر اصلی این رشد فرهنگی، تحول و تکامل زبان دری است که از زبان محاوره فراتر می‌رود و برای نخستین‌بار زبان نوشتاری تاریخ و ادب و تعالیم دینی می‌شود. اشاعهٔ خط جدید فارسی نیز به گسترش زبان و سواد مدد می‌رساند. زبان فارسی دری، که زبان علمی و ادبی و دیوانی می‌شود، با خلق آثار ارزندهٔ فراوان مهم‌ترین عنصر تداوم هویت ایرانی می‌گردد.

به این شکل، تجدید حیات فرهنگی ایران، که در دوران نخستین خلافت عباسی آغاز می‌شود و در دورهٔ حکومت دودمان‌های محلی ایرانی شتاب می‌گیرد، بنیان هویت تاریخی و فرهنگی ایران را برای قرن‌های بعدی استوار می‌سازد.

این شیوهٔ تجدید حیات و بازسازی هویت ایرانی، در میان دیگر مناطق فرهنگی باستانی که جذب جهان اسلام شدند بی‌سابقه بود. درحالی‌که سوریه و مصر زبان‌های خود را در برابر هژمونی زبان عربی از دست دادند، ایران به‌منزلهٔ منطقهٔ اصلی فرهنگی در امپراتوری در حال ظهور اسلامی به بقای خود ادامه داد و توانست هویت مشخص زبانی و فرهنگی خود را بازسازی کند و تداوم بخشد.»