کتاب جهان ایرانی و ایران جهانی

کتاب جهان ایرانی و ایران جهانی نویسندهٔ محسن ثلاثی است و نشر مرکز آن را منتشر کرده است. این کتابْ تحلیل رویکرد جهانگرایانه در رفتار، فرهنگ و تاریخ ایرانیان است.

درباره کتاب جهان ایرانی و ایران جهانی

شواهد تاریخی و مشاهده‌های عینی نشان می‌دهند که در رفتار فرهنگی ایرانیان رویکردی جهان‌گرایانه هست که باعث شده آمادگی پذیرش و جذب فرهنگ‌های دیگر و رابطه‌ٔ متقابل و اثرگذاری و تاثیرپذیری با دیگر قومیت‌ها را داشته باشند، اقوام و فرهنگ‌های دیگر را با خود بیگانه نشمارند و به جای دفع و رد آن‌ها و سر در لاک خود فروبردن، به همدلی و سازگاری با آنان گرایش داشته باشند. دوری‌گزینی از جهان بزرگ و ستیز با آن خصلت ذاتی و اساسی و همیشگی فرهنگ ایرانی نبوده است. در کتاب جهان ایرانی و ایران جهانی کوشش شده این ارزیابی با استناد به واقعیت‌های فراوان مشهود در تاریخ ایران مبسوط و مستدل شود و در این زمینه شواهد موجود در زبان ایرانیان، دین‌های اقوام ایرانی در طول تاریخ، ساختار سیاسی جوامع ایرانی، ادبیات و به‌ویژه شعر فارسی، هنرهای ظریفه و معماری بررسی و تحلیل شده‌اند و رگه‌ٔ جهان‌گرا و جهان‌پذیر نیرومند این فرهنگ نشان داده شده است.

فصل‌ها و بخش‌های این کتاب از این قرار هستند:

۱- تحرک جغرافیایی گسترده و پویای اقوام ایرانی

تحرک اقوام ایرانی در دوران پس از اسلام

نقش اقوام ترک آسیای میانه در تحول فرهنگی و تحرک‌های جمعیتی ایران

حوزه فرهنگی ایران بر سر راه امپراطوری‌های بزرگ

۲- ایران، شاهراه جهان

موقعیت ارتباطی ایران در دوران باستان

راه‌های ارتباطی در دوران پس از اسلام

سازمان‌های راهداری دولتی و غیردولتی

۳- ایران کانون اشاعه عناصر فرهنگ جهانی

تولید و اشاعه عناصر فرهنگی در دوران پس از اسلام

۴- نقش شعر و ادبیات عرفانی فارسی در تقویت و تشدید رویکرد جهانگرایی

ویژگی‌های جهانگرایانه حماسه ملی - مذهبی شاهنامه

چیرگی فرمانروایان ترک‌تبار بر نظام سیاسی ایران و تأثیر آن بر تحول و شکل‌گیری سبک عراقی در شعر و ادب فارسی

تأثیر شعر فارسی بر ادبیات اروپا

۵- فرهنگ ایرانی، فرهنگ مدارا

زمینه‌های عینی مدارا در فرهنگ ایرانی

زمینه‌های تاریخی مدارا در فرهنگ ایرانی

شاهنشاهی هخامنشی بنیان‌گذار فرهنگ مدارا در تاریخ جهان

رسمیت یافتن دین زرتشت در دوره ساسانی و نقد روایت‌های مبالغه‌آمیز آزار و کشتار مسیحیان در این دوره

تداوم فرهنگ مدارا در ایران پس از اسلام

مدارا در برابر اقوام به نسبت ابتدایی ترک

اقوام ایرانی بر سر دوراهی مقابله خشونت‌آمیز و یا مدارا با قوم مغول

۶- فرهنگ ایرانی، آموزش‌پذیرِ فرهنگ‌های برتر و آموزش‌دهنده فرهنگ‌های پست‌تر

تأثیرپذیری فرهنگ ایرانی از فرهنگ بین‌النهرین

فتح نظامی ایران به دست اعراب و پیروزی فرهنگی ایران بر آنها

شمشیرزنان ترک و قلم به دستان ایرانی

جذب و ادغام مغولان در فرهنگ ایرانی

۷- زبان فارسی، گردونه و بازتابنده فرهنگ جهانگرای ایرانی

رواج زبان‌ها و خطوط بیگانه در شاهنشاهی هخامنشی و اشکانی

بین‌المللی‌شدن زبان عربی به دست ایرانیان

۸- حوزه فرهنگی ایران، بستر پیدایش و پرورش دین‌های جهانی

دین جهانگرا و انتزاعی زرتشت

دین تلفیقی و جهانگرای مانی

رواج دین جهانی بودا در ایران

پیامدهای فاجعه‌آمیز رسمی شدن دین زرتشت در عصر ساسانی

چگونگی تحول دین در فرهنگ ایرانی پس از اسلام

زمینه‌های پذیرش اسلام در ایران

نقش قشر دهقانان در اسلام آوردن ایرانیان

وجوه اشتراک دین زرتشت و اسلام

۹- حاکمیت چند هزار ساله یک نظام سیاسی فرامرزی و فراقومی در حوزه فرهنگی ایران

کارکردهای نظام شاهنشاهی در حوزه فرهنگی ایران

تداوم نظریه سیاسی پیش از اسلام در دوران پس از اسلام

واکنش‌های قهرآمیز توده‌های ایرانی در برابر نظام شاهنشاهی

عوامل تهدید و تحدیدکننده اقتدار شاهنشاهی

۱۰- سیر تحول نظام سیاسی و اجتماعی در فرهنگ ایرانی

ساختار سیاسی فراقومی و فرامرزی شاهنشاهی هخامنشی

تداوم شاهنشاهی هخامنشی به دست اسکندر

فقدان نیروی کار برده در نظام تولیدی ایران باستان

پذیرش اصول نظام سیاسی شاهنشاهی در بیشتر نقاط جهان

تداوم نظام شاهنشاهی در دوران پس از اسلام

بازشدن هرچه بیشتر نظام قشربندی اجتماعی ایران در دوران فرمانروایی سلاطین ترک‌تبار

پی‌گفتار

خواندن کتاب جهان ایرانی و ایران جهانی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به متخصصان رشته‌های جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب جهان ایرانی و ایران جهانی

«آنها در هیچ دوره‌ای از تاریخ چند هزار ساله‌شان هرگز در منطقه‌ای با مرزهای مشخص جغرافیایی ساکن و ثابت نبوده، بلکه در یک پهنه وسیع جغرافیایی و در واقع در سراسر جهان متمدن آن زمان پیوسته در تحرک بوده‌اند و همین تحرک، پویایی و سرزندگی ویژه‌ای به آنها بخشیده و نگذاشته است که رابطه و تعلق عاطفی خاصی به یک منطقه اقلیمی خاص پیدا کنند و سرزمین خاصی را به عنوان زیست‌بوم اصلی و پایدارشان برگزینند و در نتیجه، خود را وابسته به آن بدانند و پاسداری از مرزهای آن را آرمان و وظیفه بنیادی‌شان قرار دهند. سرزمین اقوام ایرانی در تاریخ از جنوب سیبری تا بین‌النهرین و آسیای صغیر تا هند و مرزهای چین کشیده می‌شد و از همان سپیده‌دم تاریخ تا پیش از سده هجدهم، اقوام ایرانی در سراسر این پهنه گسترده پراکنده شده و همه این مناطق و در واقع بیشتر جهانِ واقع در مدار تمدن را سرزمین خود می‌دانستند. تحرک ایرانیان در دوران پیش از اسلام قوم ایرانی که شاخه‌ای از اقوام هندو ایرانی (آریایی) به شمار می‌آید، در اواخر نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد و اوایل هزاره نخست پیش از میلاد از سرزمین اصلی‌شان در شمالیترین بخش آسیای میانه به تدریج به سرزمینهای گرمتر مهاجرت کرده و از شمال شرق و غرب دریای خزر وارد فلات ایران شدند. این مهاجرت داوطلبانه نبوده و مانند دیگر موجهای مهاجرت اقوام آسیای میانه، بر اثر فشار اقوام دیگر از مناطق شمالیتر و سردتر به نواحی جنوبی‌تر و گرمتر، تحقق یافته بود. آنها پیش از رسیدن به فلات ایران، در مناطق جنوبی آسیای میانه با زندگی یکجانشینی و تمدن شهری آشنا شده بودند. "آریاییها که سرمای شدید آنها را از سرزمین اصلی‌شان بنه‌کن کرد، به سُغدیانا (بخارا و سمرقند) و مِرغیانا (مرو) وارد شدند و از آنجا به خاطر هجوم ملخ‌ها و قبایل دشمن به مناطق جنوبی‌تر، یعنی بلخ و سپس خراسان رسیدند و از آنجا در ایران پراکنده شدند". برخی از پژوهشگران تاریخ باستان، مانند لوکماناتیلک حتی از این هم پا فراتر گذاشته و سرزمین اصلی هندو ایرانیان (آریایی‌ها) را منطقه پوشیده از برف قطب شمال می‌دانند و به آن نام "گهواره نژاد بشر" داده‌اند. از وندیداد نیز چنین برمی‌آید که نخستین سرزمین قوم ایرانی (ایران‌ویج) می‌بایست یک منطقه بسیار سرد و قطبی بوده باشد: "در آنجا ده ماه زمستان است و دو ماه تابستان، اینان سردند برای آبها، سردند برای زمین، سردند برای درختان. چون زمستان درگذرد، آنگاه بیشترین تنگی (قحطی) است.»