کتاب تئاتر مستند

کتاب تئاتر مستند نوشتۀ کرول مارتین، پیتر وایس و توماس آیرمر است. این کتاب شامل مجموعه‌ای از مقالات دربارۀ چیستیِ تئاتر مستند است. محمد منعم این مقالات را گردآوری و نشر بیدگل آن را منتشر کرده است. 

درباره کتاب تئاتر مستند

کتاب تئاتر مستند به گونه‌ای از تئاتر می‌پردازد که این روزها یکی از انواع رایج تئاتر در نقاط مختلف جهان است. زادگاه این گونۀ تئاتری، آلمان است.

اما تئاتر مستند چیست، چه ویژگی‌هایی دارد و چطور از گونه‌های مشابه‌اش جدا می‌شود؟

مجموعه مقالاتی که در کتاب تئاتر مستند ارائه شده‌اند، از منابع مختلف، معتبر و به‌روز این حوزه، گردآوری و به فارسی برگردانده شده‌اند.

کتاب به سیر و تحول تئاتر مستند پرداخته، درک و دریافت کلاسیکی را که از تئاتر مستند داریم، کنار گذاشته و ما را با مفهوم مدرن و امروزی این نوع از تئاتر آشنا می‌کند. به عبارت دیگر در این کتاب با مبانی نظری تئاتر مستند، سیر و تحول ابعاد مختلف این نوع تئاتر و سرانجام با فرم و محتوای رایج و امروزیِ آن آشنا می‌شویم.

لازم به ذکر است که کتاب تئاتر مستند نخستین کتاب در حوزۀ مباحث نظری و تئوریک پیرامون تئاتر مستند است که به‌وسیلۀ نشر بیدگل و در «مجموعۀ تئاتر: نظریه و اجرا» روانۀ بازار شده است.

گردآوری این مجموعه را محمد منعم بر عهده داشته است.

از میان مترجمان این مقالات می‌توان به رضا سرور، فارس باقری و میترا علوی‌طلب اشاره کرد.

خواندن کتاب تئاتر مستند را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

خواندن این کتاب را به دوستداران تئاتر و حوزۀ هنر اجرا پیشنهاد می‌کنیم.

درباره محمد منعم

محمد منعم در سال ۱۳۶۳ در تهران به دنیا آمد. منعم در رشتۀ ادبیات نمایشی و سینما تحصیل کرده است. او ترجمۀ نمایشنامه‌های «شک»، «اسلو» و «چرخ» را در کارنامۀ خود دارد.

بخشی از کتاب تئاتر مستند

«تئاتر مستند معاصر مبارزه‌ای را بازنمایی می‌کند که هدفش شکل‌دهی و یادآوری تاریخ ناپایدار و زودگذر است. راه‌هایی پیچیده که از طریق آنها زنان و مردان دربارۀ رویدادهایی می‌اندیشند که چشم‌اندازهای زندگی‌شان را شکل می‌دهد. اغلب تئاترهای مستند تولید‌شده پس از یازدهم سپتامبر با ضرورت مبارزه و بحث بر سر آیندۀ گذشته تولید شده‌اند.

پدیدآورندگان تئاتر مستند به‌طور مشخص از طریق خلق نسخه‌های خود از رویدادها، باورها، سیاست‌ها و نیز با بهره‌برداری از فناوری‌هایی که قابلیت تکثیر و تکرار دارند همچون ویدئو، فیلم، ضبط‌صوت‌ها، رادیو، دستگاه فتوکپی و کامپیوترها که ابزار فناورانۀ تئاتر مستند محسوب می‌شوند و روی صحنه گاه دیده می‌شوند و گاه پنهان هستند، به پرس‌وجو دربارۀ رویدادها، نظام‌های اعتقادی و وابستگی‌های سیاسی می‌پردازند. اگرچه تئاتر مستند در قلمرو هنرهایی می‌ماند که نه با فناوری بلکه به دست مردم تولید می‌شود (مردم گرد هم جمع می‌شوند تا آن را بسازند، برای نگارش آن یکدیگر را ملاقات می‌کنند و برای دیدنش گردهم می‌آیند)، با‌این‌حال، شکلی از تئاتر است که در آن فناوری عامل اولیۀ انتقال دانش است.

اینجا دوران پسا پست‌مدرن وابسته به فناوری با فرهنگ تئاتر شفاهی تلاقی می‌یابد. پیشرفته‌ترین شیوه‌های تکثیر و شبیه‌سازی به‌منظورِ دریافت و بازتولید «آنچه واقعاً رخ داده» به کار گرفته می‌شوند تا در فضای زندۀ تئاتر بازنمایی شوند. فناوری اغلب نخستین مؤلفۀ تولیدکننده در ساختار سه‌ضلعی تئاتر مستند معاصر به شمار می‌رود: فناوری، متن و بدن. بدن اجراگران مثل بدن کسانی که در تئاتر مستند بازنمایی می‌شوند، با داشتن روش‌هایی مشترک قاطع عمل می‌کنند، اما با تئاتر تخیلی داستان‌گو متفاوت است. در تئاتر مستند، برخی اوقات، اجراگران همان کسانی هستند که داستان‌هایشان در حال گفته شدن است. اما اغلب تئاتر مستند جایی است که «آدم‌های واقعی» غایب‌اند دسترس‌ناپذیر، مرده، ناپدید‌شده و با این حال باز اجرا می‌شوند. آنها از طریق واسطه‌های گوناگونی بازنمایی می‌شوند؛ از طریق بازی روی صحنه، برش‌های فیلم، عکس‌ها و دیگر «اسنادی» که بر حقیقت داستان و آدم‌هایی گواهی می‌دهند که روی صحنه اجرا می‌شوند.

رویدادها به تاریخ تبدیل می‌شوند. حال اینکه رویدادها چطور به یاد آورده، نوشته و بایگانی می‌شوند، به روی صحنه می‌آیند و اجرا می‌شوند، کمک می‌کند تاریخی را که آنها بدان تبدیل شده‌اند مشخص کنیم. تئاتر مستند گرچه بی‌تردید تاریخ را روی صحنه اجرا می‌کند، اما بیشتر از این کار، ظرفیت به صحنه آوردن تاریخ‌نگاری را دارد. تئاتر مستند در بهترین حالت، راه‌هایی پیشنهاد می‌دهد تا از طریق آنها به زمینه‌های اضطراب‌آور و موضوعات پیچیده بیندیشیم و در‌عین‌حال محاسن و معایبِ منابعش را آشکار می‌کند. رولان بارت می‌نویسد: «تاریخ جنون‌آمیز است: فقط با تصور کردن ما برساخته می‌شود، فقط موقعی که به آن بنگریم و به‌منظور نگریستن به آن [تاریخ] باید که با فاصله و بیرون از آن بایستیم». همان‌طور که فردی روکم اشاره می‌کند: «تئاتری که به «اجرای تاریخ» می‌پردازد، قصد دارد بر جدایی و حذف شدن از گذشته غلبه کند و در این راستا تلاش می‌کند اجتماعی بیافریند که در آن اجتماع رویدادهای این گذشتۀ خاص دوباره اهمیت پیدا کنند». با این حال، ایدۀ اهمیت دادن به رویدادهای گذشته از این جهت می‌تواند گمراه‌کننده باشد که ما همیشه می‌خواهیم به اکنون اهمیت بدهیم. در عمل، بیشتر آثار تئاتر مستند معاصر، هم‌زمان با رویدادهایی نوشته شده‌اند که موضوع همان آثار بوده‌اند. تئاتر مستند با درهم ریختن گذشته، با به صحنه آوردن گذشتۀ تلخ و اضطراب‌آلود در خلق تاریخ مداخله می‌کند.

برای تمایز قائل شدن بین تئاتر مستند و دیگر اشکال تئاتری، به‌خصوص داستان تاریخی، بهتر است تئاتر مستند را همچون شکلی از تئاتر درک کنیم که از مجموعۀ مشخصی از مواد و مصالح آرشیوی ساخته شده است؛ مواد و مصالحی همچون: مصاحبه‌ها، اسناد، شنیده‌ها، هر آنچه ضبط شده مثل ویدئو، فیلم‌، عکس‌ها و چیزهایی از این قبیل. در بیشتر تئاترهای مستند معاصر ادعا می‌کنند هر آنچه بازنمایی می‌شود، بخشی از مواد و مصالح آرشیو شده است. اما این واقعیت نیز به همان اندازه مهم است که مستند دربردارندۀ تمامی آرشیو نیست. این مسئله پرسشی اساسی را پیش می‌کشد: اساس انتخاب، نظم‌دهی و شیوۀ بازنمایی مواد آرشیو‌شده بر چه مبنایی است؟ کار خلاقانۀ تئاتر مستند در همین روند انتخاب، تدوین، مرتب کردن و بازنمایی انجام می‌شود. خلق اجرا از مواد آرشیوی تدوین‌شده، حتی با وجود استفاده از بازیگران، گفت‌وگو‌های حفظ‌شده، زمان فشرده‌شده، اجرای دقیق، طراحی صحنه، نور، لباس و تمامی اجزای زیبایی‌شناسانۀ اجرای تئاتری، با وجود برجسته کردن تئاتر غیرداستان‌گو، می‌تواند آن را به پرسش و چالش بکشد. این روند همیشه شفاف نیست. تئاتر مستند هم‌زمان که تخیلات زیبایی‌شناسانه‌اش را می‌سازد، ادعای درستی واقعیتی ویژه را نیز مطرح می‌کند.»