کتاب کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک

کتاب کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک با عنوان اصلی Notes Upon a Case of Obsessional Neurosis نوشتهٔ زیگموند فروید و حاصل گردآوری و ترجمهٔ سعید شجاع شفتی (استادیار دانشگاه) است. گروه انتشاراتی ققنوس این کتاب را منتشر کرده است. اثر حاضر که در دستهٔ روانکاوی قرار گرفته، با هدف آموزش بالینی و ارائهٔ نمونه‌های عملی روان‌درمانی تحلیلی تدوین شده است. فروید در این اثر به شرح و بررسی سرگذشت سه بیمار خود با نام‌های «دکتر شربر»، «موش‌مرد» و «گرگ‌مرد» می‌پردازد. این کتاب را نقطهٔ اوج و تبلور مطالب مطرح‌شده در سه کتاب پیشینِ فروید دربارهٔ روان‌شناسی محسوب کرده‌اند که ضمن جمع‌بندی کوشیده تکنیک روانکاوی کلاسیک را معرفی کند؛ گامی مهم در احیا و اجرای صحیح روان‌درمانی‌های تحلیلی در ایران. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک اثر زیگموند فروید

کتاب «کاربرد تداعی آزاد در روان‌کاوی کلاسیک» که نخستین‌بار در سال ۱۹۰۹ میلادی و در ایران در سال ۱۴۰۱ (چاپ ۱۱) منتشر شده، به‌عنوان مکمل «مهم‌ترین گزارش‌های آموزشی تاریخ روانکاوی» (ققنوس، ۱۳۷۹) با هدف آموزش بالینی و ارائهٔ نمونه‌های عملی روان‌درمانی تحلیلی تدوین شده است. زیگموند فروید، نویسندهٔ این کتاب به شرح و بررسی سرگذشت سه بیمار خود با نام‌های «دکتر شربر»، «موش‌مرد» و «گرگ‌مرد» پرداخته است. «گرگ‌مرد» که شرح حال او در این کتاب آمده، مهم‌ترین بیمار زیگموند فروید شناخته می‌شود؛ همچنین «دکتر شربر» به‌دلیل اولین تحلیل روانکاوانهٔ یک مورد جنون (به‌طور غیرمستقیم) اهمیت دارد. «مرد موشی» (Rat Man) لقب داده‌شده توسط زیگموند فروید به بیماری بوده که «تاریخچهٔ مورد» او با عنوان «Bemerkungen über einen Fall von Zwangsneurose» [یادداشت‌هایی دربارهٔ یک مورد روان‌نژندی وسواسی] (۱۹۰۹) منتشر شده است.

«مرد موشی» دومین مورد از شش تاریخچهٔ موردی بود که زیگموند فروید منتشر کرد و اولین مورد بود که در آن ادعا کرد بیمار توسط روانکاوی درمان شده است. این لقب از این واقعیت ناشی می‌شود که در میان بسیاری از اجبارهای بیمار، وسواسی با خیال‌پردازی‌های کابوس‌وار دربارهٔ موش‌ها وجود داشت. برای حفظ ناشناس‌ماندن بیماران، مطالعات موردی روانکاوی معمولاً نام افراد مربوطه را حذف یا پنهان می‌کردند. محققان اخیر دریافته‌اند که «مرد موشی» در واقع یک وکیل به نام «ارنست لانزر» (۱۸۷۸ - ۱۹۱۴) بوده است؛ اگرچه بسیاری از منابع دیگر معتقد هستند که نام این مرد «پاول لورنتس» بوده است. مرد موشی، این وکیل زیرک و باهوش که از کودکی با اختلال وسواس فکری - جبری (OCD) دست‌وپنجه نرم می‌کرد، دچار وسواس‌های هولناکی دربارهٔ خورده‌شدن مقعد پدر و معشوقه‌اش توسط موش‌ها بود؛ همچنین انگیزه‌هایی برای خشونت علیه دیگران و خودزنی با تیغ داشت. این وضعیت او را در سال ۱۹۰۷ به‌سوی درمان با زیگموند فروید کشاند. فروید با تحلیل عمیق و قابل توجه این پرونده، پیچیدگی‌های انگیزه‌های روانی OCD را در ناخودآگاه به‌تفصیل شرح می‌دهد و بنیان‌های روانکاوی OCD را بنا می‌نهد. ارزش ویژهٔ این اثر در ارائهٔ متن اصلی پروندهٔ فروید است که فرصتی بی‌نظیر برای مطالعهٔ تعامل او با بیمار فراهم می‌آورد. «ژاک لکان»، این روانکاو برجستهٔ فرانسوی نظریهٔ ساختارگرایانهٔ اولیهٔ خود را حول پروندهٔ «مرد موشی» بنا نهاد.

این کتاب سه بخش اصلی دارد که نامشان به‌ترتیب عبارت است از «یادداشت‌هایی دربارهٔ یک بیمار مبتلا به روان‌رنجوری وسواس»، «گزارش یک روان‌رنجوری مربوط به دوران کودکی» و «یادداشت‌هایی روانکاوانه دربارهٔ گزارش حسب‌حال‌گونهٔ یک مورد بیماری پارانویا». زیگموند فروید ابتدا گزیده‌ای از زندگی یک بیمار وسواسی را که به‌دلیل شدت، طول مدت و نظر خود بیمار نسبتاً حاد تلقی شده، شرح داده است. درمان حدوداً یک‌سالهٔ این بیمار به بهبودی کامل و رفع موانع درونی منجر شد. نویسنده در ادامه با معرفی این بیمار و درنظرگرفتن سایر موارد روانکاوی‌شده، نکاتی دربارهٔ شکل‌گیری و سازوکار روانی فرایندهای وسواسی ارائه داده است. فروید معتقد است که ارائهٔ گزارش کامل درمان به‌دلیل لزوم ورود به جزئیات زندگی بیمار مقدور نیست و حساسیت‌های موجود مانع از ارائهٔ تصویری دقیق می‌شود. از طرفی، تغییر شکل‌های روایی نیز بی‌فایده و مشکل‌ساز هستند؛ تغییرات اندک از بیمار محافظت نمی‌کند و تغییرات زیاد فهم مطالب مبتنی بر جزئیات زندگی واقعی را قربانی می‌کند. افشای اسرار محرمانهٔ بیمار آسان‌تر از مسائل سطحی زندگی او است؛ زیرا اولی هویت را آشکار نمی‌کند؛ درحالی‌که دومی جزو چهرهٔ اجتماعی او است و به شناسایی منجر می‌شود؛ بنابراین خواننده دلیل اختصار در معرفی زندگی و درمان بیمار را درک خواهد کرد.

 پیوست‌های کتاب «کاربرد تداعی آزاد در روان‌کاوی کلاسیک» با مروری بر آخرین دیدگاه‌های بالینی زیگموند فروید، وضعیت روانکاوی و روان‌درمانی در جهان امروز، مقایسهٔ آن با سایر مکاتب رفتاری و بررسی مباحث کلیدی این حوزه، بر اهمیت و گستردگی این مباحث تأکید کرده است. این اثر با مقالاتی گزیده و تکنیکی به معرفی تکنیک و شیوهٔ کلاسیک روانکاوی کمک می‌کند و درعین‌حال تکمیل‌کننده و نقطهٔ اوج سه اثر قبلی فروید است؛ کتاب‌هایی با نام‌‌های «مطالعاتی بر روان‌شناسی فروید»، «اصول روانکاوی بالینی» و «گزارش‌های آموزشی تاریخ روانکاوی» تکنیک‌های روانکاوی تحلیلی را بیان کرده‌اند. اثر حاضر دو گونه تقسیم بندی دارد؛ قسمت‌هایی از آن، زندگی سه بیمار را تصویر کرده و قسمت دیگر بخش‌های نظریه است که به تحلیل و بررسی مرتبط با نوع بیماری آن‌ها پرداخته است.

چرا باید کتاب کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک را بخوانیم؟

شناخت دیدگاه‌های زیگموند فروید برای درک روانکاوی ضروری است. این کتاب اولین مورد از شش تاریخچهٔ موردیِ فروید را که در آن ادعا کرد بیمار توسط روانکاوی درمان شده، ارائه کرده است. درمان «مرد موشی» (Rat Man) نقطه‌ٔ عطفی در توسعه و اثبات کارآمدی روش روانکاوی به شمار می‌رود. فروید به‌طور مفصل انگیزه‌های روانی پیچیدهٔ OCD را در ناخودآگاه به تصویر می‌کشد و پایه و اساس روانکاوی OCD را می‌گذارد. این کتاب به‌عنوان یک متن کلاسیک و مرجع در درک و درمان اختلال وسواسی - جبری مورد مطالعه قرار می‌گیرد و البته، شامل پروندهٔ اصلی فروید از مورد «مرد موشی» است که فرصتی منحصربه‌فرد برای مطالعهٔ تعامل این روان‌پزشک با بیمار فراهم می‌کند.

کتاب کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به روان‌شناسان، روان‌پزشکان، درمان‌گران تحلیلی (برای آموزش بالینی و فرایند روان‌درمانی) و نیز پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ روانکاوی و روش‌های درمانی آن پیشنهاد می‌کنیم.

درباره زیگموند فروید

«زیگموند فروید» (Sigmund Freud) عصب‌شناس و روان‌پزشک برجسته‌ٔ اتریشی بود که در جهان به‌عنوان «پدر علم روان‌شناسی دنیا» شناخته می‌شود. او با بنیان‌‌نهادن روانکاوی به‌عنوان یک روش درمانی در علم روان‌شناسی موفق شد گام بزرگی در شناخت و درمان اختلال‌ها و آسیب‌های روانی بردارد. «زیگموند شلومو فروید» در ۶ می ۱۸۵۶ میلادی در جمهوری چک و در خانواده‌ای یهودی به دنیا آمد؛ درحالی‌که غشایی نازک به دور بدنش پیچیده شده بود. تولد با چنین غشای پوستی بسیار نادر است؛ بنابراین مادر آن را به فال نیک گرفت و از این بابت خوشحال بود. پدرش، «یاکوب فروید» در کار تجارت پشم بود، اما زمانی که زیگموند به دنیا آمد وضع مالی خوبی نداشت. او از ازدواج اولش دو پسر دیگر داشت که هم‌بازی‌های زیگموند در دوران کودکی به شمار می‌رفتند. زمانی که آن‌ها به آلمان مهاجرت کردند، پسرک از دو برادر ناتنی جدا شد. آن‌ها در سال ۱۸۵۹ به لایپزیگ و سپس به وین رفتند. برادرها راهی منچستر در انگلستان شدند. خانوادهٔ فروید در وین بزرگ‌ و بزرگ‌تر شد. پدر و مادر او صاحب هفت فرزند دیگر هم شدند؛ بااین‌حال توجه پدر و مادر به این فرزند شکلی ویژه داشت و او خودش هم متوجه این موضوع شده بود. زیگموند در سال ۱۸۶۵ و درحالی‌که ۹ سال داشت، وارد یک مدرسهٔ ممتاز شد و به‌خوبی نشان داد که شاگرد برجسته‌ای است.

فروید علاقهٔ خاصی به ادبیات داشت. آثار شکسپیر را به انگلیسی خوانده بود. بسیاری معتقد هستند که درک او از روان‌شناسی به درکش از مطالعهٔ آثار شکسپیر بازمی‌گردد. علاوه‌بر انگلیسی، زبان‌های آلمانی، ایتالیایی، فرانسوی، اسپانیایی، یونانی، عبری و لاتین را میدانست. در ۱۷سالگی وارد دانشگاه وین شد. قرار بود ابتدا در رشتهٔ حقوق تحصیل کند، اما وارد رشتهٔ پزشکی شد. در سال ۱۸۸۱ با درجهٔ دکتری از دانشگاه فارغ‌التحصیل شد. در سال ۱۸۸۱ با «مارتا برنیز» آشنا شد و پس از گذراندن یک دوره نامزدی طولانی در سال ۱۸۸۶ با او ازدواج کرد. آن‌ها صاحب شش فرزند شدند. پس از اتمام درس شروع به کار در بیمارستان وین کرد و در بخش روان‌پزشکی مشغول به کار شد، اما پس از گذشت چند سال در سال ۱۸۸۶ از این کار استعفا داد. او تشنهٔ تحصیل بود؛ پس تصمیم گرفت یک دورهٔ تخصصی در رشتهٔ اختلالات عصبی بگذراند. پس از کار در بیمارستان و اتمام درسش، کلینیک خصوصی خودش را افتتاح کرد. یک دورهٔ تخصصی که دربارهٔ خواب و هیپنوتیزم بود، گذراند. پس از شرکت در این دوره تصمیم گرفت کارش را بیشتر به‌سمت آسیب‌شناسی روانی ببرد. گذراندن این دوره او را بر آن داشت تا درمان از طریق هیپنوتیزم را آغاز کند. نتیجهٔ کار بسیار جالب و قابل‌تأمل بود. فروید به این نتیجه رسید که درمانی که با کمک این تکنیک حاصل می‌شود موقتی است، اما هنگامی که مراجعانش را تشویق می‌کند تا به‌صورت آزادانه از مسائلشان صحبت ‌کنند، علائم و نشانگان بیماری روانیشان بهبود پیدا می‌کند. این تکنیک امروز هم به کار گرفته می‌شود و از آن با عنوان «تداعی آزاد» یاد می‌شود.

زیگموند فروید نظریه‌‌های علمی بسیاری مطرح کرد که پایه و اساس علم روان‌شناسی قرار گرفته‌اند. تکنیک «تداعی آزاد» یکی از این نظریات بود که امروزه هم در اتاق‌های مشاوره و روان‌درمانی استفاده می‌شود. روان‌درمانگر در این روش، مراجعش را تشویق می‌کند تا هر آنچه را به ذهن می‌آید، بیان کند. این روش کارایی خود را ثابت کرده است. کشف «انتقال» یکی دیگر از تکنیک‌هایی است که فروید به کار برد و امروز نیز در جلسات مشاوره، روانکاری و روان‌درمانگری از آن استفاده می‌شود. با کمک این تکنیک، مراجع خاطراتی را از دوران کودکی خود با روان‌درمانگرش در میان می‌گذارد. این خاطرات می‌تواند دربردارندهٔ احساساتی باشد که مراجع در ارتباط با افراد مهم زندگی‌اش مانند پدر و مادر تجربه کرده است. روانکاو با تفسیر این احساسات و هیجانات به فرد در مراحل درمانش کمک می‌کند. «عقدهٔ ادیپ» یکی دیگر از نظریاتی بود که به‌عنوان اصل و مرکز نظریهٔ روانکاوی درآمد. عقدهٔ ادیپ که برگرفته از تراژدی باستانی «اودیپوس شهریار» است، به میل سرکوب‌شده به آمیزش با والد جنس مخالف اطلاق می‌شود. یکی دیگر از مهم‌ترین فرضیه‌های فروید اهمیت به وجه ناهشیار زندگی است. او معتقد بود افکار و انگیزه‌ها و خاطرات ناهشیار در زندگی روزانه‌ٔ ما نقشی بسیار مهم ایفا می‌کنند؛ به عبارت دیگر می‌توان گفت که این عوامل ناهشیار، کنترل رفتارهای ما را بر عهده گرفته‌اند.

فروید نویسندهٔ پرکاری بود. در سال ۱۹۳۰ موفق به دریافت جایزهٔ ادبی گوته (مهم‌ترین جایزهٔ ادبی آلمان) شد. کتاب «رؤیاها» که با نام «تعبیر خواب»، «تفسیر خواب» و «تأویل رؤیا» هم ترجمه شده یکی از مهم‌ترین آثار فروید است که در سال ۱۹۰۰ منتشر شد. کتاب «آسیب‌شناسی روانی زندگی روزمره» را در ۱۹۰۱ چاپ کرد. این کتاب برای تمام افرادی مناسب است که دوست دارند با نظریات فروید و علم روانکاوی آشنا شوند. «ایگو و اید» یکی دیگر از آثار مهم فروید است. او این اثر را در سال ۱۹۲۳ منتشر کرد. «تمدن و ملالت‌های آن» کتابی بود که در سال ۱۹۳۰ منتشر شد. این کتاب که با نام‌ «تمدن و ناکامی‌هایش» هم شناخته می‌شود، شکل‌گیری و تکامل تمدن را با نگاهی روان‌شناسانه بررسی کرده است. «موسی و یکتاپرستی» در سال ۱۹۳۷ منتشر شد. این کتاب نگاهی جدید به دین انداخته و آن را از منظر دیگری نگاه کرده است؛ منظر روان‌شناختی. «فراسوی اصل لذت» یکی دیگر از آثار مکتوب او است. زیگموند فروید سال‌ها با سرطان جنگید. توده‌ای را که در سقف دهانش ایجاد شده بود، با عمل جراحی برداشت. دکترها بارها از او خواستند سیگار را کنار بگذارد. زمانی که متوجه شد ادامه‌دادن درمان فایده ندارد، تصمیم گرفت به زندگی خود پایان دهد.

این کتاب یا نویسنده چه جوایز و افتخاراتی کسب کرده است؟

زیگموند فروید جوایز و افتخارات متعددی را کسب کرده است. او جایزهٔ گوته (Goethe Prize) را در سال ۱۹۳۰ به‌خاطر همکاری در روان‌شناسی و فرهنگ ادبی آلمان دریافت کرد؛ همچنین تندیس‌ها و یادبودهایی پس از درگذشت او در وین و سایر نقاط جهان به یادش ساخته شده است.

بخشی از کتاب کاربرد تداعی آزاد در روانکاوی کلاسیک

«تفحص روانکاوانه پارانویا برای پزشکانی مثل من که به مؤسسات عمومی ملحق نمی‌شوند مشکلات ویژه‌ای به‌بار می‌آورد. ما قادر به پذیرش بیماران مبتلا به این مرض نیستیم یا دست‌کم این که نمی‌توانیم آنان را مدّتی طولانی در پناه خود نگه داریم، زیرا، به استثنای برخی موارد جزئی و آن هم در شرایط خاص، قادر نیستیم آنان را معالجه کنیم. بنابراین، فقط در شرایطی استثنایی (مثلاً وقتی که در تشخیصم ــ که همیشه هم کار ساده‌ای نیست ــ در خصوص احتمال تأثیر بر بیمار مردّد هستم یا این که علی‌رغم تشخیصی مسجّل، تسلیم خواهش و التماس خویشاوندان بیمار می‌شوم و درمانش را مدّتی به‌عهده می‌گیرم.) در به دست آوردن دیدگاهی نسبتا برتر از دیدی سطحی در باب پارانویا توفیق حاصل کرده‌ام. البته صرف‌نظر از این قضیه، بسیاری موارد پارانویا و اسکیزوفرنی را دیده‌ام و به اندازه سایر روانپزشکان در باره بیمارانم مطلب آموخته‌ام. ولی این کیفیت جهت اخذ نتایج روانکاوانه کافی نیست.

اگر خود بیماران دارای ویژگی لودادن آن چیزهایی که سایر روان‌رنجوران مخفی نگاه می‌دارند (البته در قالبی تغییر شکل یافته) نبودند، تحقیق روانکاوانه پارانویا غیرممکن می‌شد. نظر به این که افراد مبتلا به پارانویا را نمی‌توان مجبور به غلبه بر مقاومت‌های درونیشان کرد و به هر حال فقط آنچه بخواهند می‌گویند، چنین نتیجه می‌شود که این بیماری دقیقا اختلالی است که در آن گزارشی مکتوب یا شرح حالی چاپ شده جای آشنایی شخصی با بیمار را می‌گیرد. به این دلیل، گمان می‌کنم که اگر تعابیر و تفاسیر روانکاوانه را بر مبنای شرح حال بیماری بنا نهم که مبتلا به پارانویاست (کسی که هرگز او را ندیده‌ام، لکن وی شرح حالش را نوشته و با انتشارش آن را در معرض افکار عمومی قرار داده است) چندان به خطا نرفته‌ام.»