کتاب ابوریحان بیرونی

کتاب ابوریحان بیرونی نوشته و پژوهش محمد دهقانی است و نشر نی آن را منتشر کرده است. این کتاب از مجموعهٔ تاریخ و ادبیات ایران و مربوط به عصر غزنوی است.

درباره مجموعه تاریخ و ادبیات ایران

مجموعه تاریخ و ادبیات ایران برای کسانی نوشته شده است که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقه‌مندند و می‌خواهند برگزیده‌ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلا چگونه بر آن تأثیر نهاده‌اند. این مجموعه صرفاً تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام را دربرمی‌گیرد و می‌کوشد تاریخ ادبی ایران را در پیوند با تاریخ عمومی جهان ببیند و به تحولات فکری و فرهنگی کشورها و اقلیم‌هایی هم که به نحوی با ایران در ارتباط بوده‌اند اشاره کند و به‌این‌ترتیب گستره‌ای روشن‌تر برای مقایسه تاریخ و ادبیات ایران و جهان پدید آورد. نخستین سلسله این مجموعه شامل بررسی زندگی و آثار پنجاه شاعر و متفکر و نویسنده تا پایان قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) است. کتاب ابوریحان بیرونی یکی از کتاب‌های این مجموعه است.

درباره کتاب ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی یکی از شخصیت‌های بزرگ و تاثیرگذار تاریخ علم و فرهنگ ایران است. بیرونی آثار در خور توجه و فراوانی نوشته است اما چرا آثار او، با این درجه از تنوع و قوّت و سودمندی، قرن‌ها در بوته نسیان نهاده شد و تا پیش از عصر مدرن که شرق‌شناسان به فکر تصحیح و ترجمه آثار او افتادند، کمتر کسی از میان ایرانیان یا عرب‌ها اقبالی به نوشته‌های او نشان داد؟ درعوض افکار و آثار دانشمند هم‌وطن و معاصر او، ابن سینا، با آنکه پر از پیش‌داوری‌های عقیدتی و مغالطات روش‌شناختی است، از نفوذی حیرت‌انگیز، نه فقط در جهان اسلام بلکه در دنیای مسیحیت قرون وسطا و حتی اروپای رنسانس، برخوردار شد؟ در پاسخ به این پرسش، یکی از محققان معاصر کوشیده است «آزاداندیشی» آل بویه و پشتیبانی آنان از ابن سینا را عامل اصلی اشاعه افکار و آثار او و درعوض تعصب دینی و سپس ضعف سیاسی غزنویان را مانعی مهم در «سیر تکاملی نظریات علمی» ابوریحان به شمار آورد. اما شهرت و نفوذ ابن سینا و مهجورماندن آرای بیرونی به محیط و روزگار خود آنها محدود نمانده است و عموم مسلمانان، و به‌خصوص ایرانیان، دست‌کم تا آستانه قرن بیستم چندان عنایتی به میراث فکری ابوریحان نداشته‌اند و درعوض ابن سینا را که مدافع حکمت و الاهیات ارسطویی بود به‌غایت گرامی می‌داشتند. حتی امروز هم ایرانیان ابوریحان را بسیار کمتر از ابن سینا می‌شناسند و نوشته‌های ارزشمند او را به‌ندرت می‌خوانند.

این را هم البته نباید از نظر دور داشت که از آثار بیرونی ترجمه‌های مناسبی در دست نداریم. متن کامل الآثار الباقیة را نخستین بار زنده‌یاد استاد علی اکبر داناسرشت به سال ۱۳۲۱ به فارسی ترجمه و منتشر کرد. دیگر کتاب مهم بیرونی یعنی تحقیق ما للهند را نیز دکتر منوچهر صدوقی‌سها سال‌ها پیش ترجمه و پژوهشگاه علوم انسانی آن را منتشر کرده است. پاره‌هایی از همین کتاب را دکتر صادق آئینه‌وند و دکتر غلامرضا اعوانی هم در قالب کتاب یا مقاله جداگانه ترجمه و منتشر کرده‌اند. الصیدنة فی الطب را باقر مظفرزاده از روی ترجمه روسی کریموف به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۸۳ به همت فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر کرده است. علامه علی اکبر دهخدا هم از گزارش ارزشمند یاقوت حموی در شرح احوال بیرونی و نیز از رساله اسئله و اجوبه او ترجمه بسیار خوبی به دست داده است. 

محمد دهقانی به همه این ترجمه‌ها مراجعه کرده و کوشیده‌ که از آنها استفاده کند. بخشی که از التفهیم نقل شده طبعاً نوشته خود بیرونی است و این اثر، ظاهراً یگانه کتابی است که این نابغه بزرگ اعصار به زبان فارسی نوشته و از این حیث در تاریخ علم و ادبیات ایران دارای ارزشی بی‌مانند است.

با این شرح، کتاب ابوریحان بیرونی از این بخش‌ها و فصل‌ها تشکیل شده است:

التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (جشن‌های ایرانیان):

از رسم‌های پارسیان

آثار باقیه:

نوروز و فروردین

تحقیق ما للهند:

آغاز کتاب

خواندن کتاب ابوریحان بیرونی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

اگر می‌خواهید با ابوریحان بیرونی و آثار او آشنا شوید این کتاب را حتما بخوانید.

بخشی از کتاب ابوریحان بیرونی

«نوروز چیست

نخستین روز است از فروردین‌ماه، و زین جهت روزِ نو نام کردند، زیراک پیشانی سال نو است. و آنچ از پس اوست ازین پنج روز همه جشن‌هاست. و ششمِ فروردین‌ماه نوروز بزرگ دارند. زیراک خسروان بدان پنج‌روز حق‌های حشم و گروهان (و بزرگان) بگزاردندی و حاجت‌ها روا کردندی، آنگاه بدین روز ششم خلوت کردندی خاصّگان را. و اعتقاد پارسیان اندر نوروز نخستین آن است که اوّل روزی است از زمانه، و بدو فلک آغازید گشتن.

تیرگان چیست

سیزدهم روز است از تیرماه. و نامش تیر است همنام ماه خویش و همچنین است به هر ماهی آن روز که همنامش باشد او را جشن دارند. و بدین تیرگان گفتند که آرش تیر انداخت از بهر صلح منوچهر که با افراسیابِ تُرکی کرده است بر تیرپرتابی از مملکت. و آن تیرِ کفتِ او از کوه‌های طبرستان بکشید

تا بر سوی تخارستان.

مهرگان چیست

شانزدهم روز است از مهرماه و نامش مهر. و اندرین روز افریدون ظفر یافت بر بیوراسب جادو آنک معروف است به ضحاک. و به کوه دماوند بازداشت.

و روزها که سپسِ مهرگان است همه جشن‌اند بر کردار آنچ از پسِ نوروز بود. و ششم آن مهرگان بزرگ بود و رام روز نام است و بدین دانندش.

پروردگان چیست

پنج روز پسین اندر آبان‌ماه. و سبب نام‌کردن آن چنان است که گبرکان اندر این پنج‌روز خورش و شراب نهند روان‌های مردگان را. و همی گویند که جان مُرده بیاید وز آنْ غذا گیرد. و چون از پسِ آبان‌ماه پنج‌روز افزونی بوده است ــ آنک اندرگاه خوانندــ گروهی از ایشان پنداشتند که این پنج روز پروردگان است. و خلاف به میان افتاد و اندر کیش ایشان مهمّ چیزی بود. پس هر دو پنج را به‌کار بردند از جهت احتیاط را. و بیست و ششم روز آبان‌ماه اول فروردگان کردند و آخرشان آخر دزدیده. و جمله فروردگان ده روز گشت.

برنشستن کوسه چیست

آذرماه به روزگار خسروان اوّل بهار بوده است. و به نخستین روز از وی از بهر فال، مردی بیامدی کوسه، بر نشسته بر خری، و به دست کلاغی گرفته، و به بادبیزن خویشتن باد همی‌زدی و زمستان را وداع همی کردی وز مردمان بدان چیزی یافتی. و به زمانه ما به شیراز همین کرده‌اند. و ضریبت پذرفته از عامل، تا هرچ ستاند از بامداد تا نیمروز به ضریبت دهد. و تا نماز دیگر از بهر خویشتن را بستاند. و اگر از پس نماز دیگر بیابندش سیلی خورد از هر کسی.»