کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (۳) از محمد(ص) تا عصر اصلاحات

مولوی سهم بزرگی در تجدید حیات اسلام دارد. آثار او در سراسر جهان اسلام خوانده و ترجمه می‌شود و مورد شرح و تفسیر قرار می‌گیرد. این محبوبیت فوق‌العاده، بار دیگر اهمیت خلاقیت هنری و به‌ویژه خلاقیت شعری را در عمق‌بخشیدن به حیات دینی ثابت می‌کند. مولوی مانند عارفان بزرگ دیگر، اما با اشتیاق پرشور و قدرت شاعرانه‌ای بی‌نظیر، هرگز از ستایش عشق الهی بازنمی‌ایستد. «بدون عشق جهان بی‌جان است»

این سفر جذبه‌آمیز نقشی اساسی در کلام و عرفان بعدی اسلامی ایفا خواهد کرد. این درون‌مایه ویژگی خاص نبوغ محمد (ص) و اسلام را نشان می‌دهد که مناسب است اکنون یادآوری شود: یعنی، قدرت ارادة جذب و تلفیق شیوه‌های اسطوره‌ای ـ آیینی ادیان روایی کهن، اندیشه‌ها، و سناریوها در یک ترکیب دینی نوین. ما همین الآن دیدیم که چگونه روایات اسلامی درون‌مایة باستانی کتاب مقدس را که یک رسول در زمان سفر آسمانی خود دریافت کرده دوباره ارزشگذاری نموده است.

روشن بود که این مکاشفه‌ها با وحی‌های شنیداری همراه بوده‌اند، تنها الهاماتی که قرآن آن‌ها را دارای منشأ الهی می‌دانست. نخستین تجربه‌های عرفانی که سیرة نبوی او را مشخص ساخت در روایتی از ابن‌اسحاق (متوفا در ۷۶۸) آمده است. محمد (ص) در خلوت خود در غار بود که فرشتة جبرئیل کتاب در دست بر او ظاهر شد و به او فرمان داد: «بخوان!» چون محمد (ص) از خواندن خودداری کرد، فرشته چنان محکم «کتاب را بر دهان و بینی او» فشار داد که تقریباً به حال خفگی افتاد. سرانجام برای بار چهارم فرشته تکرار کرد: «بخوان!» محمد (ص) سؤال کرد، «چه باید بخوانم؟» آن‌گاه فرشته پاسخ داد: «بخوان: به نام پروردگارت که بیافرید، آدمی را از [نطفه و سپس] لختة خون بیافرید. بخوان و پروردگار تو ارجمندترین است. همان‌که با قلم آموزش داد. به آدمی آنچه را که نمی‌دانست بیاموخت» (۹۶/ ۱ ـ ۵). محمد (ص) خواند و فرشته از او دور شد و به مأموریت خود خاتمه داد. محمد (ص) گفت: «از خواب بیدار شدم و گویی که پیامی را در قلبم نوشته بودند.»

زیارت حجّ و مناسکی که در کعبه ــ که «خانة خدا» دانسته می‌شود ــ انجام می‌شود، به نظر می‌رسد که با توحید مطلقی که محمد (ص) موعظه می‌کرد تناقض دارد. اما همان‌طور که ما پیش‌تر اشاره کردیم (بند ۲۶۲)، محمد (ص) می‌خواست که اسلام را در سنت ابراهیمی ادغام کند. در کنار نمادها و داستان‌های دیگری که در قرآن عرضه می‌شود ــ کتاب مقدس، معراج محمد (ص)، نقش فرشتة مقرّب جبرئیل ــ زیارت حجّ پیوسته از نو تفسیر و در الهیات و عرفان بعدی دوباره ارزشگذاری خواهد شد. هم‌چنین باید به سنت شفاهی توجه کرد که در حدیث («سخنان» پیامبر) انتقال می‌یابد که به همین منوال از طریق تفسیرها و تأملات گوناگون مشروعیت خواهد یافت. الله همواره جایگاه خود رادر مقام خدای یگانه و مطلق حفظ خواهد کرد، و محمد (ص) پیامبر در حدّ کمال خواهد بود. اما اسلام، مانند یهودیت و مسیحیت، تعداد معینی از افراد میانجی و شفیع را خواهد پذیرفت.

به این ترتیب، از محمد (ص) خواسته شد تا اصالت رسالت خود را با بالارفتن از آسمان و بازآوردن کتابی مقدس ثابت کند. به عبارت دیگر، او می‌بایست با الگویی که موسی، دانیال، اخنوخ، مانی و پیام‌آوران دیگر که با عروج به آسمان با خداوند دیدار کرده و از دست راست او کتاب وحی الهی را دریافت کرده بودند مطابقت می‌داشت. این سناریو به یک اندازه برای یهودیت هنجاربنیاد و مکاشفه‌هایی یهودی و نیز برای سامریان و گنوسی‌ها و منداییان آشنا بود. اصل و منشأ آن به پادشاه افسانه‌ای بین‌النهرین امندوراکی بازمی‌گردد، و از ایدئولوژی سلطنتی سنتی مایه می‌گیرد. [۱۸]

محمد (ص) در این اعلام که، «خدایی جز الله نیست»، تصور نمی‌کرد که دین جدیدی را بنیان‌گذارد. او صرفاً می‌خواست همشهریان خود را «بیدار سازد»، و آنان را تشویق کند که تنها الله را گرامی بدارند: آنان قبلاً او را در مقام آفرینندة آسمان و زمین و بخشندة باروری می‌شناختند (۲۹/ ۶۱ ـ ۶۳)؛ آنان او را در بحران‌های بزرگ و خطرهای بزرگ به یاد می‌آوردند، (۲۹/۶۵؛ ۳۱/۳۱؛ ۱۷/۶۹)؛ و آنان «سخت‌ترین سوگندهای‌شان را به [نام] خدا یاد می‌کردند» (۳۵/۴۲؛ ۱۶/ ۳۸). گذشته از این، الله پروردگار کعبه بود. در یکی از قدیمی‌ترین سوره‌ها، محمد (ص) از اعضای قبیلة خودش، قریش، می‌خواهد «باید صاحب این خانه را بپرستید، همان که ایشان را پس از گرسنگی [آذوقة] خوراک داد و پس از ترس [و نگرانی] ایمن داشت (۱۰۶/ ۳

هیو ترور ـ روپرمی‌نویسد، «یکی از مسائل مهم تاریخ اروپایی پایان دوران باستان، شکست نهایی تمدن مدیترانه‌ای بزرگ یونان و روم است. هیچ‌کس نمی‌تواند قبول کند که چرا و چه زمانی دقیقاً این واقعه روی داد. تنها می‌توانیم تصور کنیم که این اضمحلال فرایندی کند، ویرانگر، و ظاهراً برگشت‌ناپذیری بود که در قرن سوم میلادی شروع شد، و حداقل در حوزة اروپای غربی در قرن پنجم کامل گشت.»

اما این جنبش پیروزمند که محبوبیت خود را تا دوران ما حفظ کرده، [۱۰۵] پیامدهایی نامشخص هم در تاریخ اسلام داشته است. ضدیت برخی صوفیان با عقل گاهی بی‌پروا بوده، و ناسزاهای آنان علیه فلسفه، تودة مردم را سرگرم می‌کند. افزون براین، احساسات‌گرایی افراطی، جذبه‌ها، شور و حال‌ها طی جلسات عمومی افزایش می‌یافتند. اکثر مشایخ صوفیه با این‌گونه شور و وجدهای خارج از اعتدال مخالف بودند، اما همیشه هم نمی‌توانستند از آن جلوگیری کنند. در واقع، اعضای برخی طریقت‌ها، ماننداعضای دراویش خانه به دوش [= قلندرها] یا اهل فقر قدرت خود را برای انجام معجزات اظهار می‌کردند و خارج از حدود شرع می‌زیستند.

گفته شد (بند ۲۶۵) که وحدت جامعة اسلامی (امت) به دنبال شکاف بین اهل سنت (که برپایة سنت استوار بود) و شیعیان (که مدعی بودند علی (ع) نخستین خلیفة «راستین» است) از بین رفت. به‌علاوه، «از همان اوایل، اسلام به‌طور حیرت‌انگیزی به فرقه‌ها و مکاتب مختلف تقسیم شد که اغلب در میان خود نزاع داشتند و گاهی حتی یکدیگر را محکوم می‌کردند، و خود را حامی و مدافع تام و تمام حقیقت وحیانی معرفی می‌کردند؛ اما بسیاری از آن‌ها در طول تاریخ از بین رفته‌اند، و همواره این احتمال وجود دارد که تعداد دیگری از بین بروند. اما بسیاری (و غالباً قدیمی‌ترین آن‌ها) تا روزگار خود ما با نیروی حیات چشمگیری باقی مانده‌اند، و کاملاً مصمّم‌اند به خود استمرار بخشند و با کمک‌های تازه، به غنی ساختن مجموع باورها و اندیشه‌هایی که نیاکان‌شان به ارث گذاشته‌اند ادامه دهند.»[۱]

۱۵. به احتمال زیاد محمد (ص) این سه الهه را فرشتگان شفاعتگر می‌دانست؛ در واقع، اسلام اعتقاد به فرشتگان را می‌پذیرفت، و بعداً فرشته‌شناسی نقش مهمی در تشیع ایفا خواهد کرد (بند ۲۸۱). اما با در نظر گرفتن خطری که شفاعت این الهگان (= فرشتگان) برای الهیات کاملاً توحیدی داشت این دو آیه نسخ شد. ۶۱. «هر آیه‌ای را که منسوخ یا ترک کنیم، بهتر از آن یا همانند آن را می‌آوریم، آیا نمی‌دانی که خداوند به هر کاری تواناست.» (۲/۱۰۶) ۷۱. محمد (ص)‌ بر حتمیت پایان جهان تأکید می‌کرد؛ او مشخص نمی‌کرد که این رویداد چه موقع اتفاق خواهد افتاد،‌ اگرچه برخی سوره‌ها ما را به آن‌جا می‌کشاند که فکر کنیم این رویداد در طول عمر او تحقق خواهد یافت. ۱۸. بنگرید به