کتاب اسطوره، رویا، راز

فرد نوآموز با یافتن «نور» یا «اشراق» (کائومانک، qaumaneq) به سرانجام می‌رسد، و این تجربۀ عرفانی شالودۀ «حس تشخیص» جدیدی می‌گردد و توان بینش فراحسی را برای وی آشکار می‌سازد. کائومانک شامل نوری رمزآلود است که شمن به‌ناگاه درون خود، درون سرش و درمغزش احساس می‌کند، نوری هادی و غیرقابل وصف، آتشی فروزان که به صورتی واقعی و مجازی وی را قادر می‌سازد تا در تاریکی ببیند. ضمناً وی می‌تواند با چشمانی بسته درتاریکی بنگرد و رویدادهای آینده را مشاهده کند، یعنی آنچه از چشم دیگران پنهان است. بدین ترتیب، وی می‌تواند آینده و اسرار دیگر را لمس نماید.

دیدگاه مردمان قرون وسطا، جهنم اغلب به صورت هیولای عظیم‌الجثه‌ای است که شاید کهن‌الگوی آن را بتوان لویاتان دانست.

برای شمن آسمان مرتفع‌تر از خانه نیست

ممکن است کسی وسوسه شود که کشف یونگ در حوزۀ ناخودآگاه جمعی، یعنی سلسله ساختارهای روانی را مقدم بر روان فردی، تعمیم دهد، که از آن‌جایی‌که جزئی از تجربیات فردی به حساب نمی‌آیند، نمی‌توان گفت فراموش شده‌اند. جهان کهن‌الگوهای یونگ همانند جهان مُثُل افلاتونی است، و در آن کهن‌الگوها غیر شخصی هستند و در زمان تاریخی زندگی فردی سهیم نیستند، ولی در زمان گونه‌ها ــ حتی حیات ارگانیک شرکت دارند.

گاهی، تغییر سازمان تجربۀ حسی آمده از «گزینش» فوق طبیعی، به آسانی قابل درک است. انسانی‌که از حملۀ آذرخش جان سالم به‌در برده، آن نوع «حس تشخیص» را به دست می‌آورد که در سطح تجربۀ معمولی قابل لمس نیست. افشای «برگزیدگی» الهی با فروپاشی تمامی ساختارهای پیشین متجلی می‌شود: فرد «برگزیده» شخص «دیگری» می‌گردد؛ وی نه تنها خود را مرده و از نو زاییده احساس می‌کند، بلکه خود را فردی می‌بیند که در هستی تولد یافته است. وجودی که در تمامی ظواهر این دنیا مأوا دارد ولی در ابعاد وجودی دیگری ادامه می‌یابد. بنابرایدئولوژی سنتی شمنی، این تجربه در حکم سوختن بدن و تجزیۀ استخوان‌هاست. بوکس یوله جین (Bükes Ullejean) یاکوت در اثر برخورد صاعقه متلاشی و هزاران قطعه می‌گردد. همراه او با عجله به روستا می‌رود و با چند نفر دیگر می‌آید تا باقیماندۀ کالبد وی را برای تدفین جمع آوری نماید؛ ولی ناگهان او را صحیح و سالم می‌یابد. بوکس به آن‌ها می‌گوید «ایزد آذرخش از آسمان فرود آمد و مرا قطعه قطعه کرد. اکنون من یک شمن هستم که به زندگی بازگشته‌ام؛ و اکنون می‌توانم آنچه را در فاصله سی وِرستی (۲۲۸۰ کیلومتری) روی می‌دهد، ببینم.»

در مطالعۀ نشانه‌شناسی «گزینش الهی»، ما با الگوی تمامی این تجربیات آسیب‌شناختی برخورد می‌کنیم. ساختار آن‌ها همواره یکسان است ونمادپردازی آن همواره همان نمونۀ تشرف است. ویژگی آسیب‌شناختی روان در نخستین نشانه‌های «برگزیدگی» بسیار حائز اهمیت است. در واقع، ما با یک بحران محض روبه‌رو هستیم که اغلب به فروپاشی شخصیتی می‌انجامد. این «آشوب روانی» در افق معنویت کهن ارزشمند است، درست عین «آشوب پیش از تکوین کیهان» وضعیتی آشفته و غیرقابل توصیف که پیش از کیهان‌زایی متبلور می‌شود. ولی می‌دانیم در فرهنگ‌های کهن و روایی، بازگشت نمادین به آشوب برای هر آفرینش نوینی، در هر سطحی از تجلی که باشد، لازم و ضروری است.

در میان اسکیموهای ایگلولیک (Iglulik)، مردان و زنان جوانی که آرزو دارند شمن شوند، در مقابل استادی که خود برگزیده‌اند، حاضر می‌شوند و سر می‌دهند: «من نزد تو آمده‌ام زیرا می‌خواهم ببینم.» فرد کارآموز تحت تعالیم استاد ساعات بسیاری را در تنهایی به‌سر می‌برد. وی سنگی را به سنگ دیگر می‌مالد، یا در اتاقکی از برف می‌نشیند و مراقبه می‌کند، ولی باید تجربۀ مرگ عرفانی و رستاخیز را درکارنامۀ خود داشته باشد؛ وی «مرده» بر زمین می‌افتد و سه شبانه‌روز بی‌جان می‌ماند؛ یا طعمۀ خرس سفید بزرگی می‌گردد و امثالهم. «سپس، خرسی از دل دریاچه یا از توچالی بیرون می‌آید، تمامی گوشت تو را می‌خورد و استخوانی از تو باقی می‌گذارد، و آن‌گاه تو خواهی مرد. بار دیگر جانی دوباره خواهی یافت، بیدار خواهی شد و جامه‌هایت به سویت به پرواز درخواهند آمد.»

می‌توانیم نگرش کلی نسبت به آنچه را که «در سرآغاز» رخ داده است تشریح سازیم. «بهشت» و «هبوط» یا براندازی فاجعه‌آمیز نظام گذشته، از جمله آدم‌خواری، مرگ و تمایلات جنسی بنابر روایات اولیه یا همان‌گونه که تفکر هندی تعبیر می‌کند، شکاف نخستین درون هستی، همگی انگاره‌هایی متنوع از یک رویداد اسطوره‌ای‌اند که شالوده‌های شرایط انسانی را بنیان نهاده‌اند. صرف‌نظر از تفاوت‌های میان انگاره‌ها و فرمول‌ها، می‌بینیم که در برآورد نهایی همگی یک معنا را زمزمه می‌کنند: شرایط حیاتی انسانی مقدم بر شرایط واقعی انسانی است، کردار سرنوشت‌ساز، پیش از ما، حتی پیش از والدین ما رخ داده است؛ این کردار سرنوشت‌ساز را نیایی اسطوره‌ای انجام داده است (در بافت یهودی و مسیحی، آدم). حتی بهتر است بگوییم انسان موظف است به کنش‌های این نیا بازگردد، با آن‌ها مواجه شود یا آن‌ها را تکرار نماید؛ خلاصه، به هر شیوه‌ای که این بازگشت به اصل را محقق می‌سازد، نباید آن‌ها را فراموش کند. هیچ‌گاه نباید این کردار حیاتی را از یاد برد ــ که در اصل همانا زنده کردن و احیای مجدد آن است.