کتاب فیلم به مثابه فلسفه؛ پرسونا

کتاب فیلم به مثابه فلسفه؛ پرسونا نوشتهٔ صالح نجفی و ویراستهٔ رضا رحمتی راد است و نشر لگا آن را منتشر کرده است. صالح نجفی در جلد هفتم از مجموعهٔ فیلم به مثابه فلسفه به سراغ فیلم پرسونا ساختهٔ برگمان رفته است.

درباره کتاب فیلم به مثابه فلسفه؛ پرسونا

مجموعهٔ «فیلم به‌مثابهٔ فلسفه» کوششی است برای تأمل در آنچه فیلم‌ها بیان می‌کنند و با ذات سینما نسبت دارد. و البته که می‌توان گفت تأمل در سینما، به تعبیری، تأمل در همه‌چیز است: تأمل در نحوهٔ ادراک دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم و کمتر چیزی در آن یافت می‌شود که به‌نحوی با سینما مرتبط نباشد. صالح نجفی در این کتاب فیلم پرسونا را بررسی کرده است.

در بحث راجع به پرسونا می‌توان سه گزارهٔ اغراق‌آمیز طرح کرد و از این طریق، به‌جای تلاش بی‌ثمر برای تفسیر فیلم، بر هستهٔ مقاوم در برابر تفسیر آن انگشت گذاشت. یکی اینکه پرسونا از فلسفی‌ترین فیلم‌های تاریخ سینماست. اینگمار برگمان پیش از رسیدن به فیلمنامهٔ پرسونا بنا داشت اسم این فیلم را سینماتوگراف بگذارد، مثل فیلمی که ساموئل بکت با عنوان فیلم ساخت. کار برگمان ساختن فیلمی دربارهٔ سینما بود و هرآنچه می‌شود در مورد امکان ادامه‌دادن به فیلم‌ساختن در یک برههٔ تاریخی خاص گفت. بر این اساس، فیلم پرسونا اهمیت خودبازتابنده دارد و مسئله‌اش مثل سایر فیلم‌های برگمان، همچون در یک آینه (۱۹۶۱) و نور زمستانی (۱۹۶۳)، خودِ رسانهٔ سینما و فرآیند تکثیر و نمایش فیلم است.

گزارهٔ اغراق‌آمیز دوم، اشارهٔ کوتاه اسلاوی ژیژک به فیلم پرسوناست در کتاب کژنگریستن. به گفتهٔ او این فیلم حاوی یکی از اروتیک‌ترین صحنه‌های تاریخ سینماست، در سکانس مشهوری که خواهرآلما خاطرات گناه‌آلودش را برای الیزابت فوگلر تعریف می‌کند. او از فلش‌بک‌هایی می‌گوید که هیچ‌یک در فیلم دیده نمی‌شوند و نفس ندیدن این صحنه‌ها پرسونا را به معنای دقیق کلمه فیلمی اروتیک می‌کند.

سومین ادعای اغراق‌آمیز این است که احتمالاً در دل فیلم پرسونا یکی از ظریف‌ترین و سیاسی‌ترین ارجاع‌ها به هالوکاست نهفته است، آن‌هم با توجه به اینکه فیلم در این مورد فقط گریزی کوتاه به یک عکس آیکونیک تاریخ قرن بیستم می‌زند. این سه گزاره مقدمهٔ ورود به بحث و طرح یک سؤال عمده‌اند که فکرکردن به آن و تلاش برای پاسخ‌دادنش، ارتباطی ندارد به آنچه به‌طور معمول از نقد فیلم یا تفسیر فیلم‌های سینمایی انتظار داریم. اگر با همان روایت کلاسیک از تفسیر فیلم سراغ پرسونا برویم و دنبال خط روایی‌اش باشیم، به عناصری می‌رسیم که تعمداً بیرون می‌مانند و دقیق‌تر، در برابر ادغام‌شدن در روایت فیلم مقاومت می‌کنند.

خواندن کتاب فیلم به مثابه فلسفه؛ پرسونا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به منتقدان و دوستداران سینما و همچنین پژوهشگران فلسفه پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب فیلم به مثابه فلسفه؛ پرسونا

«به گفتهٔ خود برگمان ایدهٔ اصلیِ پرسونا از یک بیماری و دیدن اتفاقیِ یک تصویر آغاز شد. او در سال ۱۹۶۶ که فیلم را می‌ساخت مبتلا به بیماری‌یی شد که در انگلیسی به آن «meniere's disease» می‌گویند. برگمانِ ۴۸ ساله که در آن زمان در سینمای سوئد و اروپا یک استاد جاافتاده محسوب می‌شد، بر اثر این بیماری چند ماه از کار افتاد و تمام برنامه‌هایش برای ساختن فیلمی به نام آدمخوارها به‌هم خورد تا به‌جای آن پرسونا را بسازد. اما جرقهٔ اصلی ساخت فیلم به گفتهٔ او، در شبی زده شد که در خانهٔ پزشک خود اسلایدی دید از دو زنی که بعدتر بازیگران اصلی پرسونا شدند. آن دو درازکشیده حمام آفتاب می‌گرفتند که برگمان یک‌باره متوجه شباهت غریبی میان‌شان شد. شباهتی که در تصویرهای عادی خیلی کم به نظر می‌رسد. بعد از این بود که او تصمیم گرفت فیلمی بسازد که می‌توان در یک جمله خلاصه‌اش کرد: فیلمی دربارهٔ رابطهٔ دو زن که یکی حرف می‌زند و دیگری سکوت می‌کند. و فکرها و روحیات آن‌ها به‌تدریج طوری در هم نشت می‌کند که جداکردن‌شان سخت می‌شود و در اواخر فیلم، وقتی خواهرآلما اعلام می‌کند الیزابت فوگلر نیست، انگار خودش هم به تردید افتاده است.

پرسونا نوعی عدم‌انسجام ساختاری دارد که انگار جزو ماهیت آن است و از نظر برخی منتقدها یک شاهکار شکست‌خورده محسوب می‌شود، چون بافتی را که خودش ساخته پاره می‌کند. فیلم دربارهٔ هنرپیشهٔ زنی‌ست که حین بازی‌کردن نقش الکترا یک‌باره تصمیم می‌گیرد خاموش باشد و این سکوت حدود سه ماه طول می‌کشد. پزشک فیلم اعلام می‌کند او «رؤیای نومیدانهٔ بودنِ محض» دارد و برای رسیدن به این تجربه می‌خواهد همهٔ نقاب‌هایش را بردارد اما در این صورت وجودش عدم می‌شود و هیچ از آن باقی نمی‌ماند، و همین اضطراب وادارش کرده نقابش را از طریق سکوت نگه دارد. «پرسونا» در لغت به معنای «ماسک» است و فیلم برگمان از این منظر، فیلمی‌ست دربارهٔ ماسک‌های مدرن که به هیچ‌چیز پشت خود ارجاع نمی‌دهند.»