کتاب هملت؛ شعر بی کران

کتاب هملت؛ شعر بی کران نوشتهٔ هارولد بلوم و ترجمهٔ رضا سرور است و نشر بیدگل آن را منتشر کرده است. این کتاب از مجموعهٔ «تئاتر؛ نظریه و اجرا»ی نشر بیدگل است.

درباره کتاب هملت؛ شعر بی کران

هملت گونهٔ جدیدی از انسان به شمار می‌آید که پیش از او هیچ‌کس همانندش نبوده است. تنوع و غنای شگرف هملت همان خصیصه‌ای است که از روزگار قدیم تا به امروز کارگردانان، بازیگران، نویسندگان، منتقدان و تماشاگران را به تأمل درباب این نمایشنامه و شخصیت بزرگ واداشته است و هر تفسیری از آن به تفسیر دیگری راه گشوده تا بدین‌سان، پس از چهار قرن، معماری هملت: شعر بی‌کران بنا گردد، اثری که به‌نوبهٔ خود به تفاسیر جدیدتری راه خواهد گشود.

در هر تفسیر خلاقه‌ای، یافته‌های مفسر به‌طور توأمان هم جدید و هم قدیمی هستند، جدیدبودنشان از آن روست که تاکنون کسی به آنها اشاره نکرده و گویی تنها با توسعهٔ آگاهی بشر امکان بیان این تفسیر میسر بوده است و از دیگر سو این تفاسیر می‌توانند قدیمی به شمار آیند؛ زیرا جوهرهٔ آنها پیشاپیش در خود متن نهفته بوده و اینک صرفاً با اشارهٔ مفسر دربرابر دیدگان ما احضار شده است. تأکید مفسر بر این تقدم و تأخر می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در گذشته‌گرایی یا آینده‌گرایی تفسیرش داشته باشد، اما ماندگارترین تفاسیر آثار شکسپیر آنهایی بوده‌اند که تعادلی میان این دو وجه برقرار ساخته‌اند. تفسیر بلوم از هملت چنین توازنی را بنا نهاده است، برخی از یافته‌های او تنها به مدد نظریات نوین در ادبیات و علوم انسانی میسر بوده‌اند که بدین خاطر یکسره جدیدند و برخی دیگر نیز گمانه‌زنی‌هایی هستند درباب انتساب نمایشنامهٔ گمشدهٔ هملت پیشین به شکسپیر و اینکه شبح آن متن پیشاپیش در هملت نهفته است، بلوم مکانیسم بازنگری شکسپیر در هملت پیشین را در وجه متقدم تفسیر خویش به‌تفصیل شرح می‌دهد.

بلوم با مهارتی مثال‌زدنی خصلت ژانوسی تفسیر خویش را تا پایان حفظ می‌کند و در این میان البته ظرفیت تفسیر پذیری نمایشنامهٔ هملت نیز دست او را باز گذاشته است تا این حرکت دوسویه به گذشته و آینده آزادانه انجام پذیرد و دامنهٔ تفسیر او از کتاب مقدس تا نمایشنامهٔ دست‌آخر بکت را در بر گیرد.

 یکی از مسائلی که بلوم در این کتاب‌ مطرح کرده آن است که هر شاعری به‌طور توأمان هم تحت تأثیر شاعران متقدم (پدران ادبی) خویش است و هم بر شاعران متأخر (فرزندان ادبی‌اش) تأثیر می‌گذارد، بدین‌سان شعر هر شاعر اصیلی هم واکنشی است به شاعران سلف و هم تأثیری کارساز بر شاعران خلف دارد، لاجرم هر شاعری برای سرایش اثر خویش باید از زیر استیلای پدران ادبی خارج شود (پدرکشی) و از دیگر سو بر آثار هنوز نانوشتهٔ نویسندگان آتی حمله برد (پسرکشی) و این جدال بی‌پایان ادیپی در بطن هر آفرینش ادبی مستتر است. بلوم در تفسیر خویش از نمایشنامهٔ هملت نشان می‌دهد که چگونه شکسپیر از زیر تأثیر اوید، چاوسر و مهم‌تر از آنان، کریستوفر مارلو بیرون می‌آید و چگونه بر گوته، بکت، جویس، استوپارد، و بسیاری دیگر از نویسندگان پس از خود تأثیر می‌گذارد و آنها را به بدخوانی خلاقی از اثر خویش وامی‌دارد.

کتاب هملت؛ شعر بی کران مؤخره‌ای است بر کتاب دیگر بلوم، شکسپیر: ابداع انسان (۱۹۹۸). گذشتِ چهار قرن اینک خوانندگان و اهالی تئاتر را بدین اعتقاد راسخ کشانده که آنچه شکسپیر در هملت به ودیعه نهاده بسی شخصی‌تر و ذاتاً روشن‌گرانه‌تر از هر نمایشنامهٔ دیگر او، حتی طوفان، است. بخش زیادی از کتاب هملت: شعر بی‌کران به گمانه‌زنی‌هایی تأمل‌برانگیز درباب نقش خود شکسپیر در رازآمیزبودن نسخهٔ نهایی هملت اختصاص یافته است.

خواندن کتاب هملت؛ شعر بی کران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران آثار هملت و پژوهشگران سبک او و منتقدان ادبی پیشنهاد می‌کنیم.

درباره هارولد بلوم

هارولد بلوم منتقد ادبی آمریکایی و استاد دانشگاه ییل، در سال ۱۹۳۰ در شهر نیویورک متولد شد. او را مهم‌ترین منتقد ادبی اواخر قرن بیستم می‌دانند. بلوم آخرین حلقۀ نسل ناقدان اومانیست بود و تا آخر عمرش به رمانتیسم وفادار باقی ماند. برای بلوم ادبیات بیش از آنکه مقوله‌ای در خدمت فرهنگ باشد، خالص‌ترین شیوۀ نگاه‌کردن به جهان بود. او می‌گفت ما تنها از طریق ادبیات است که می‌توانیم پنهان‌ترین زوایای لایه‌های وجودی‌مان را بشناسیم. بلوم از سال ۱۹۵۵ تا زمان مرگش، در سال ۲۰۱۹، در دانشگاه ییل مشغول به تدریس بود. بلوم در طول حیاتش بیش از پنجاه عنوان کتاب نوشت که موضوع بیشتر آنها نقد ادبی بود. از میان آثار پرشمار او می‌توان به اضطراب تأثیر (۱۹۷۳)، آثار برجستۀ غرب (۱۹۹۴) و شکسپیر: ابداع انسان (۱۹۹۸) اشاره کرد. کتاب هملت شعر بی‌کران (۲۰۰۳) یکی از نخستین آثار این متفکر است که به زبان فارسی و با ترجمۀ رضا سرور در نشر بیدگل منتشر شده است. او بر کتاب وداع با اسلحهٔ ارنست همینگوی هم یادداشت‌هایی نوشته است که بسیار خواندنی‌اند.

بخشی از کتاب هملت؛ شعر بی کران

هملت بخشی از انتقام‌جویی شکسپیر از تراژدیِ انتقام است و به هیچ ژانری تعلق ندارد. بی‌کران‌تر از تمامی اشعار، و چونان تأملی است درباب تزلزل انسان به هنگامِ مواجهه با مرگ، و در این زمینه فقط با کتاب‌های مقدس جهان قابل قیاس است.

بی‌شک هملت، به‌رغم قصد شکسپیر، به کانون متون سکولار بدل شده است و به‌دشواری می‌توان پذیرفت که شکسپیر پیش‌بینی می‌کرده است اثرش چنین جهان‌شمول از کار درآید. هملت با قلّه‌های ادبیات غرب محاصره شده است که از آن میان می‌توان به ایلیاد، انئید، کمدی الهی، داستان‌های‌کانتربری، لیرشاه، مکبث، دن‌کیشوت، بهشت گمشده، جنگ و صلح، برادران‌کارامازوف، برگ‌های علف، موبی دیک و در جست‌وجوی زمان ازدست‌رفته اشاره کرد. در این فهرست به‌جزآثاری که نوشتهٔ شکسپیر هستند، هیچ نمایشنامه‌ای وجود ندارد. آیسخولوس و سوفوکل، کالدرون و راسین سکولار نیستند، درعین‌حال من این پارادوکس را پیشنهاد می‌کنم که دانته، میلتون، و داستایوفسکی، به‌رغم اقرارشان به دین‌داری، سکولارند.

دغدغه‌های هملت لزوماً همان‌هایی نیستند که خاطرِ شکسپیر را مشوش می‌داشتند، گرچه نمایشنامه‌نویس و شاهزاده، هردو به‌لحاظ تئاترگراییِ پرشور خود و نیز بدگمانی‌شان به انگیزه‌های آدمی شبیه هم هستند. در جهانِ این نمایشنامه، شکسپیر نه به هملت، بلکه به روح و بازیگر نخست (بازیگر نقش پادشاه در نمایش تله‌موش) شباهت دارد، یعنی همان نقش‌هایی که ظاهراً خود آنها را بر صحنه ایفا می‌کرد. درمورد روح، از همان آغاز مطمئن هستیم که او درواقع همان روحِ پادشاه هملت است که از جهانِ پس از مرگ گریخته تا پسرش را به انتقام فراخواند:

اگر هیچ‌گاه پدر گرامی‌ات را دوست داشته‌ای ...