کتاب دفترهای زندان (دفترهای اول و دوم)

کتاب دفترهای زندان (دفترهای اول و دوم) را آنتونیو گرامشی نوشته، حسن مرتضوی ترجمه و نشر چشمه منتشر کرده است.

درباره کتاب دفترهای زندان (دفترهای اول و دوم)

آنتونیو گرامشی، فیلسوف و نظریه‌پرداز بزرگ مارکسیست، تنها ۴۶سال عمر کرد. او به دلیل مبارزه با حکومت فاشیستی، سال‌ها در زندان موسولینی به سر برد و شکنجه شد و درحالی آزاد شد که ظالمان حکومت فاشیستی ایتالیا در درمان به موقع بیماری‌اش تعلل کردند، درنتیجه فقط یک هفته بیرون از زندان زنده ماند. او نمونهٔ یک روشنفکر واقعی بود که از هیچ‌چیز و هیچ‌کس نمی‌ترسید و در راه آزادی و برابری مردم‌ ایتالیا همیشه مبارزه می‌کرد. دفترهای زندان مجموعه‌ یادداشت‌های بی‌همتای اوست که از سال ۱۹۲۹ در زندان شروع به نوشتن آن کرد و تا پیش از مرگش آن را ادامه داد.

 او درحقیقت، کتابی از خود به یادگار نگذاشت. آنچه از او به جای مانده انبوه مقالات روزنامه‌نگارانه‌اش قبل از دستگیری در اواخر سال ۱۹۲۶ است که به گفته‌ٔ خودش چیزی حدود پانزده یا بیست جلد چهارصد‌صفحه‌ای است؛ علاوه‌بر‌آن ۳۳ دفتر از نوشته‌های او در زندان فاشیست‌های ایتالیا در خلال‌ سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۵ نیز در دسترس است، دفترهایی که برخی تا برگ‌های آخرشان پُر شده و برخی نیمه‌تمام و حاوی چند برگ یادداشت است. دفترهای اخیر که در نگاه اول فاقد نظم‌و‌ترتیب روشنی هستند و یادداشت‌های موجود در آن‌ها گاه همانند تیری در آسمان رها شده و گاه مفصل‌تر و با نظمی روشن‌تر بسط یافته‌اند، مجموعه‌مطالبی هستند که آنتونیو گرامشی در دورانی سرنوشت‌ساز، چه در ایتالیا چه در جهان، نوشته است. این مجموعه‌ٔ به‌ظاهر آشفته که موضوعات متنوعی از تاریخ ایتالیا، تعریف و نقش روشنفکران، بررسی ماکیاولی، مباحث فرهنگی، مطالعه‌ٔ فلسفی، تاریخ‌ جنبش‌های مذهبی، تاریخ استقلال ایتالیا، پوزیتیویسم، ادبیات مردم‌پسند و روزنامه‌نگاری را در بر می‌گیرد دارای اهمیت فراوانی هستند.

 گرامشی در دفترهای زندان نه‌فقط ایتالیا، بلکه چهره‌ٔ رنگارنگ جهان بین دو جنگ را با چیره‌دستی شگفت‌انگیزی ترسیم می‌کند. از درون حوادثی معمولی همچون داستان‌های مبتذل عاشقانه تا ماجراهای قهرمانانه‌ٔ مبارزان و اعدام‌های میهن‌پرستان، از واکنش راهبان مشتاق استقلال و آزادی تا ارائه‌ٔ ریزترین اطلاعات اقتصادی درباره‌ٔ تعداد کشتی‌های تفریحی بعد از جنگ، از داستان‌ها و شعرهای مردمی تا رمان‌های سیاسی، از خاطرات اسقف‌ها و ژنرال‌های درگذشته تا توطئه‌های جاسوسی و ترورهای آنارشیست‌ها و یمن و عربستان در گیرو‌دار توطئه‌های گوناگون، همه‌و‌همه دنیای شگفت‌انگیز اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم را به تصویر می‌کشند. دفترهای زندان ضمن آن‌که تلاشی است برای کنکاش در پیروزی فاشیسم و شرحی است بر تاریخ بخش بزرگی از جهان در یکی از پیچیده‌ترین دوره‌ها، داستانی جذاب است از مردان و زنان عادی که آرام‌آرام در چنبره‌‌ٔ تمدن سرمایه‌داری گرفتار می‌شوند: تبیینی پُر‌نقش‌ونگار از مبارزات و پیروزی‌ها و شکست‌ها و سازش‌ها.

نوشته‌های زندان آنتونیو گرامشی (به‌غیر از نامه‌ها) شامل ۳۳ دفتر است که تعدادی از آن‌ها نصفه‌نیمه پُر شده است. ۲۹ دفتر از آن‌ها حاوی پژوهش و تأملات گرامشی درباره‌ٔ دامنه‌ٔ فراخی از مباحث سیاسی، فرهنگی، فلسفی، تاریخی و ادبی و از این قبیل است. چهار دفتر باقی‌مانده تقریباً یکسره به ترجمه‌های متون آلمانی اختصاص داده شده است.

 کتاب پیش رو، دفتر اول و دوم این مجموعه است. صفحات ابتدایی کتاب به زندگی و نظریات گرامشی و همچنین خلق دفترهای زندان و سپس چگونگی رمزخوانی، گردآوری، تدوین و ویرایش آن‌ها اختصاص دارد. در ادامه، به اصل نظریات گرامشی می‌رسیم. هر مبحث که عمدتاً کوتاه هم هستند، با یک عنوان مشخص و متمایز شده‌اند. 

خواندن کتاب دفترهای زندان (دفترهای اول و دوم) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به دوستداران نظریات آنتونیو گرامشی و همچنین متخصصان علوم اجتماعی و فلسفه پیشنهاد می‌شود. کسانی که درصددند در پژوهش‌های خود از نظرات گرامشی استفاده کنند، از این کتاب بسیار بهره خواهند برد.

بخشی از کتاب دفترهای زندان (دفترهای اول و دوم)

درباره‌ی دانشگاه‌های ایتالیا.

 چرا آن‌ها همان تأثیر هدایت‌کننده‌‌ای را که در زندگی فرهنگی سایر کشورها می‌گذارند در این کشور اعمال نمی‌کنند؟

یکی از دلایل را باید در این واقعیت جست که در دانشگاه‌ها، تماس بین استادان و دانشجویان سازمان‌یافته نیست. استاد از بالای سکو برای توده‌ی شنوندگان سخنرانی می‌کند، یعنی درسش را می‌دهد و می‌رود. دانشجو فقط هنگامی که مشغول نوشتن رساله‌اش است به استاد نزدیک می‌شود، موضوعی را می‌پرسد و اندرز خاصی را درباره‌ی نحوه‌ی اجرای تحقیق علمی دریافت می‌کند. برای توده‌ی دانشجویان، درس‌ها چیزی جز رشته‌ای سخنرانی نیستند که کم‌و‌بیش با دقت، به طور کامل یا فقط به طور جزئی، می‌شنوند: دانشجو به جزوه‌ها و کتابی که خود استاد درباره‌ی موضوع درس نوشته، یا به کتاب‌هایی که او پیشنهاد می‌دهد تکیه می‌کند. تماس بیش‌تر بین استادان منفرد و دانشجویان منفردی که می‌خواهند در دانش‌رشته‌ی ویژه‌ای تخصص یابند وجود دارد؛ این تماس اغلب تصادفی است و اهمیت عظیمی برای تداوم آکادمیک و موفقیت دانش‌رشته‌های گوناگون دارد. مثلاً این تماس به علت مسائل مذهبی، امور سیاسی یا دوستی‌های خانوادگی رخ می‌دهد. دانشجو به هوادار منظم استادی ویژه بدل می‌شود که او را در کتابخانه می‌بیند، او را به خانه‌اش دعوت می‌کند، کتاب‌هایی را برای مطالعه و پژوهش به او توصیه می‌کند. هر استادی تمایل دارد که «مکتب» خاص خود را شکل دهد و نظرات خاصی درباره‌ی حوزه‌های خاص موضوعش دارد (که «نظریه» نامیده می‌شوند) و مایل است ببیند که «پیروان و شاگردانش» از آن دفاع کنند. هر استادی می‌خواهد دانشگاهش، در رقابت با دانشگاه‌های دیگر، جوانانی را پرورش دهد که بتوانند مقالات «جدی» درباره‌ی دانش‌رشته‌اش بنویسند. بنابراین، اساتید دانش‌رشته‌های مرتبط در همان دانشکده برای جذب جوانانی رقابت می‌کنند که ممکن است خود را از طریق یک بررسی کتاب، یا مقاله‌ای کوتاه، یا در بحث‌های کلاس درس (یا هر جایی که برگزار می‌شود) متمایز کرده باشند. بنابراین، استاد به‌واقع دانشجویش را هدایت می‌کند؛ به او مبحثی را پیشنهاد می‌دهد و توصیه می‌کند چگونه با آن کلنجار برود، تحقیق او را تسهیل می‌کند، رشد علمی‌اش را با گفت‌وگوهای مکرر شتاب می‌بخشد، به او درباره‌ی انتشار نخستین جستارهایش در مجلات تخصصی اطمینان می‌بخشد، او را در تماس با سایر متخصصان قرار می‌دهد و کاملاً به انحصار خود درمی‌آورد.

این روال، به‌جز موارد پراکنده‌ی مافیایی، سودمند است، زیرا کارکرد دانشگاه را یکپارچه می‌کند. این کارکرد باید از روالی شخصی که ناشی از ابتکاری شخصی است به کارکردی ارگانیک تغییر کند. به نظرم می‌رسد (هر چند نمی‌دانم تا چه حد) نوع آلمانی سمینارها مظهر این کارکرد است یا می‌کوشد آن را اجرا کند. برخی از اساتید در محاصره‌ی انبوه جاه‌طلبانی هستند که امیدوارند با سهولت بیش‌تری به کرسی دانشگاهی دست یابند. اما افراد جوان زیادی، به‌ویژه آن‌ها که از دبیرستان شهرستانی می‌آیند، هم در محیط دانشگاهی و هم در موقعیت آکادمیک، احساس بیگانگی می‌کنند. شش ماه اول سال تحصیلی صرف انطباق فرد با ماهیت خاص مطالعات دانشگاهی‌ می‌شود و به‌ناگزیر مناسبات شخصی بین استاد و دانشجو خجولانه است. در سمینارها، این امر رخ نمی‌دهد یا دست‌کم به همان شدت رخ نمی‌دهد.

به‌هر‌حال، این ساختار عمومی زندگی دانشگاهی حتی در یک دانشگاه نیز سلسله‌مراتب فکری دائمی‌ای بین استادان و توده‌ی دانشجویان نمی‌آفریند؛ بعد از دانشگاه، حتی آن دسته از پیوندهای محدود نیز از هم گسیخته می‌شوند و کشور فاقد ساختاری فرهنگی است که به دانشگاه متکی باشد. این عامل موفقیتی بود که جفتِ کروچه ـ جنتیله، قبل از جنگ، در شکل دادن به مرکز بزرگ حیات فکری ملی کسب کردند؛ مثلاً آنان علیه کمبود حیات دانشگاهی و میان‌مایگی علمی و آموزشی (حتی گاهی اخلاقی) استادان رسمی مبارزه کردند.