کتاب دفترهای زندان (دفتر پنجم)

کتاب دفترهای زندان (دفتر پنجم) با عنوان اصلی Quaderni del carcere و عنوان انگلیسیِ Prison notebooks نوشتهٔ آنتونیو گرامشی و ترجمهٔ اکبر معصوم بیگی است. نشر چرخ این کتاب را منتشر کرده است. اثر حاضر که در دستهٔ علوم انسانی و مطالعات فلسفی قرار گرفته، علاوه‌بر آنکه بازتابی از تاریخ دوره‌ای بحرانی است، تلاشی برای فهم چرایی قدرت‌گیری فاشیسم و نگاهی ژرف به زندگی مردم عادی در بستر تحولات بزرگ اجتماعی است. این دفتر مربوط به نوشته‌های نویسنده از سال ۱۹۳۲ تا ۱۹۳۰‌ میلادی است. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب دفترهای زندان (دفتر پنجم) اثر آنتونیو گرامشی

کتاب «دفترهای زندان (دفتر پنجم)» که نخستین‌بار در سال ۱۹۲۹ میلادی در ایتالیا و در ایران در سال ۱۴۰۳ منتشر شده، نوشتهٔ «آنتونیو گرامشی»، متفکر برجستهٔ مارکسیست است که تنها ۴۶ سال زندگی کرد. او که به‌دلیل مبارزه‌ٔ بی‌امان با رژیم فاشیستی ایتالیا سال‌ها در زندان موسولینی محبوس بود، در شرایطی آزاد شد که بیماری‌اش به‌دلیل بی‌توجهی عامدانهٔ زندان‌بانان به وخامت گراییده بود و تنها یک هفته پس از آزادی درگذشت. گرامشی را نمونه‌ای از یک روشنفکر حقیقی دانسته‌اند که بی‌پروا در مسیر آزادی و عدالت اجتماعی گام برداشت و هرگز از قدرت حاکم نهراسید. یادداشت‌هایی که گرامشی از سال ۱۹۲۹ تا پیش از مرگش در زندان نگاشت، اکنون به‌عنوان «دفترهای زندان» شناخته می‌شود. او کتابی به‌طور مستقیم منتشر نکرد، اما مجموعهٔ وسیعی از مقالات روزنامه‌نگارانه‌اش پیش از دستگیری، به‌گفتهٔ خودِ او بالغ بر ۱۵ تا ۲۰ جلدِ ۴۰۰صفحه‌ای به جا مانده است. افزون بر آن ۳۳ دفتر از نوشته‌هایش در زندان موجود است. برخی از این دفترها کامل پر شده‌اند و برخی تنها حاوی چند یادداشت هستند. این دفترها اگرچه در نگاه نخست ساختار منظمی ندارند، محتوایشان از نظر عمق تحلیل و تنوع موضوعاتْ درخشان و شگفت‌انگیز توصیف شده است. گرامشی در این یادداشت‌ها تصویری چندوجهی از ایتالیا و جهان میان دو جنگ جهانی ترسیم می‌کند. او از موضوعاتی به‌ظاهر کم‌اهمیت مانند داستان‌های عامه‌پسند گرفته تا روایت‌های پیچیدهٔ سیاسی، تحلیل‌های فلسفی، تأملات فرهنگی، بررسی‌های تاریخی دربارهٔ استقلال ایتالیا و جنبش‌های مذهبی، نقش روشنفکران، ادبیات توده‌ای، پوزیتیویسم، روزنامه‌نگاری و حتی مسائل اقتصادی کوچک همچون آمار کشتی‌های تفریحی، همه را با نگاهی نقادانه و تحلیلی بررسی می‌کند. دفترهای زندان علاوه‌بر آنکه بازتابی از تاریخ دوره‌ای بحرانی هستند، تلاشی هستند برای فهم چرایی قدرت‌گیری فاشیسم و نگاهی ژرف به زندگی مردم عادی در بستر تحولات بزرگ اجتماعی. از مجموع ۳۳ دفتر نوشته‌شده در زندان، ۲۹ دفتر حاوی تحلیل‌ها و تأملات گرامشی دربارهٔ موضوعات متنوع هستند و چهار دفتر نیز به ترجمهٔ متونی از زبان آلمانی اختصاص دارد.

در جلد پنجم از مجموعهٔ «دفترهای زندان» با دغدغه‌های سمج و پیگیرانهٔ «آنتونیو گرامشی» در رویارویی با اصلی‌ترین مسائل عصر روبه‌رو می‌شوید. گرامشی در مقام یک متفکر، اکسیر اعظم را در گره‌خوردگی دیالکتیکی نظر و عمل (پراکسیس) می‌دانست. در کتاب حاضر مانند مجلدات پیشین این مجموعه، گرامشی دربارهٔ مهم‌ترین مسائل مربوط به سیاست، فلسفه، تاریخ فکری و اجتماعی، هنر و ادبیاتِ عصر خود سخن گفته است. یادداشت‌ها و جستارهایی دربارهٔ ماکیاولی و کتاب «شهریار»، کارکرد و نقش‌ویژهٔ شهریار و شهریار نوین در عصر کنونی در هیئت حزب سیاسی، ریزورجیمنتو یا رستاخیز استقلال‌طلبی مردم ایتالیا، ادبیات و حیات ملی، ماتریالیسم تاریخی و فلسفهٔ «بندتو کروچه»، طبقهٔ متوسط، ادبیات توده‌ای خلقی در برابر ادبیات رسمی، ملاحظاتی دربارهٔ فولکلور و فرهنگ عامه و مردم‌پسند، ادبیات و گویش‌ها، زبان بومی و ارتباط آن با زبان لاتینی، گذشته و حال و سرانجام مبحث جهان‌وطنی روشنفکران ایتالیا و علت‌های عقب‌ماندگی ادبیات ایتالیا در برخی زمینه‌ها فقط بخشی از مباحث نوآئین و بدیعی است که در کتاب حاضر مورد بحث قرار گرفته‌اند. دفتر پنجم مربوط به نوشته‌های نویسنده از سال ۱۹۳۲ تا ۱۹۳۰‌ میلادی است. این دفترها که در دوران زندان نویسنده نوشته شده، به‌عنوان یکی از آثار کلاسیک در نظریهٔ مارکسیستی و تحلیل‌های فرهنگی شناخته می‌شود.​

چرا باید کتاب دفترهای زندان (دفتر پنجم) را بخوانیم؟

کتاب «دفترهای زندان» (دفتر پنجم) اثر «آنتونیو گرامشی» را یکی از مهم‌ترین بخش‌های پروژهٔ فکری او در دوران حبس در زندان‌های رژیم فاشیستیِ موسولینی دانسته‌اند. گرامشی در این دفتر به‌شکل منسجم‌تری به طرح و بسط برخی از مفاهیم کلیدی خود از جمله «هژمونی»، «روشنفکر ارگانیک» و «بلوک تاریخی» پرداخته است؛ مفاهیمی که ستون‌های نظریۀ سیاسی - فرهنگی او را شکل می‌دهد و تأثیر عمیقی بر جریان‌های فکری قرن بیستم به‌ویژه در حوزه‌های مطالعات فرهنگی، نظریهٔ مارکسیستی و نقد قدرت گذاشته است.

کتاب دفترهای زندان (دفتر پنجم) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌های علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، فلسفه و مطالعات فرهنگی پیشنهاد می‌کنیم؛ همچنین این اثر می‌تواند برای اندیشۀ مارکسیستی غیرسنتی، علاقه‌مندان به مطالعات مقاومت، جنبش‌های آزادی‌خواهانه و تاریخ اندیشه سودمند باشد.

درباره آنتونیو گرامشی

آنتونیو گرامشی (Antonio Gramsci) در ۲۲ ژانویه‌ٔ ۱۸۹۱ در ساردینیا در ایتالیا به دنیا آمد. پدرش مشکلات مالی فراوانی داشت و همین مسئله موجب شد خانواده‌ٔ گرامشی اغلب در حال جابه‌جایی باشد. آنتونیو در چندین مدرسه‌ٔ مختلف تحصیل کرد. او در کودکی با مشکلاتی ناشی از ناهنجاری‌های ستون فقرات دست‌وپنجه نرم می‌کرد و تا پایان زندگی‌اش از بیماری رنج می‌برد. گرامشی دوران دبیرستان را نزد برادر بزرگ‌ترش که سرباز بود، گذراند. با اینکه از عقاید سوسیالیستی برادرش تأثیر می‌پذیرفت، احساس بی‌عدالتی و مشاهده‌‌ٔ رنج مردم و بی‌تفاوتی‌های فراگیر نسبت به آن رنج بود که جهان‌بینی او را ساخت. ابداع اصطلاح مهم «هژمونی» موجب شهرت آنتونیو گرامشی میان متفکران چپ شد. هژمونی در لغت به‌معنای فرادستی و سلطه‌گری است، اما در معنایی که گرامشی در نظر دارد به سلطهٔ گروهی در اجتماع بر گروه دیگر اشاره دارد؛ سلطه‌ای که نه با اعمال قدرت که با درجه‌ای قابل‌قبول از رضایت گروه فرودست کسب شده باشد. گرامشی معتقد است هژمونی در پی عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پدید می‌آید. مرکز ثقل هژمونی ایدئولوژی‌ است؛ ایدئولوژی از نگاه آنتونیو گرامشی ابزاری‌ است که طبقات بالای جامعه توسط آن سلطه‌ٔ سیاسی و اجتماعی خود را حفظ می‌کنند و بادوام می‌سازند. کتاب «علیه فاشیسم» و مجموعهٔ «دفترهای زندان» از آثار مکتوب او هستند.

این کتاب یا نویسنده چه جوایز و افتخاراتی کسب کرده است؟

آنتونیو گرامشی به‌دلیل مبارزاتش علیه فاشیسم و تأثیرات عمیق فکری‌اش، پس از مرگ مورد تقدیر قرار گرفت. او جایزهٔ معتبر «ویارجو» را که معمولاً به افراد زنده اعطا می‌شود، در سال ۱۹۴۷، یعنی پس از مرگش دریافت کرد. این جایزه به‌واسطهٔ انتشار نخستین نسخه از «دفترهای زندان» به او اهدا شد؛ اثری که تأثیرات عمیقی بر نظریه‌های سیاسی و اجتماعی قرن بیستم داشت. در سال ۱۹۵۷ شاعر و فیلم‌ساز ایتالیایی، «پیر پائولو پازولینی» با انتشار مجموعهٔ شعری با عنوان «خاکسترهای گرامشی» به او ادای احترام کرد. این اثر نشان‌دهندهٔ تأثیر پایدار گرامشی بر نسل‌های بعدی روشنفکران و هنرمندان ایتالیایی است.​ به افتخار گرامشی جایزه‌ای به نام «جایزهٔ آنتونیو گرامشی برای پژوهش‌های انتقادی در جامعهٔ مهاجرت» در اتریش تأسیس شده است. این جایزه به پایان‌نامه‌های دکتری که به تحلیل‌های انتقادی در زمینهٔ مهاجرت می‌پردازند و به‌نوعی با اندیشه‌های گرامشی مرتبط هستند، اعطا می‌شود.​ این افتخارات را نشان‌دهندهٔ تأثیر عمیق و ماندگار گرامشی بر حوزه‌های مختلف فکری و اجتماعی و اهمیت آثار او به‌ویژه «دفترهای زندان» در تاریخ اندیشهٔ سیاسی و فرهنگی دانسته‌اند.​

نظر افراد یا مجله‌ها درباره این کتاب چیست؟

نشریهٔ «تایمز لیتریری ساپلیمنت» (Times Literary Supplement) این مجموعه را «دستاوردی عظیم» توصیف کرده و تأکید کرده است که این اثر حس فوری از مقیاس و تنوع پروژهٔ گرامشی را به خواننده منتقل می‌کند؛ همچنین در وب‌سایت «فایو بوکز» (Five Books) گرامشی به‌عنوان یکی از متفکران برجسته در فلسفهٔ سیاسی ایتالیا معرفی شده و تأکید شده است که تحلیل‌های او دربارهٔ نقش روشنفکران در جامعه به‌ویژه در زمینهٔ تاریخ ایتالیا اهمیت ویژه‌ای دارد.​

بخشی از کتاب دفترهای زندان (دفتر پنجم)

«§<۱۲۵>. انواع گاهنامه‌ها. بررسی‌های انتقادی ـ کتاب‌شناختی. یکی از اقلام بی‌نهایت مهم در باب نتایج نقد تاریخی که بر خاستگاه‌های مسیحیت، شخصیت تاریخی مسیح، انجیل‌ها، تفاوت میان انجیل‌ها، انجیل‌های مختصر و انجیل یوحنا، انجیل‌های به‌اصطلاح جعلی، اهمیت سنت‌پل و حواریان، و مباحثاتی در باب این‌که آیا مسیح جلوهٔ نوعی اسطوره است و غیره به کار بسته شده است. (بسنجید با کتاب‌هایی از اومودئو و غیره؛ مجموعه‌ای در نشر ریدر که سرویراستارش کوشو است و غیره.)(۱)

این فکر را مقاله‌ای از آلساندرو کیاپلی به ذهن من القا کرد با عنوان «کیش مریم و خطاهای نقد تاریخی اخیر» در نووا آنتولوجیای ۱ دسامبر ۱۹۲۹ که به اِی. درِوز و کتابش، اسطورهٔ مریم، می‌تازد. (۲) در باب این موضوعات باید نظری کرد به مقاله‌های لوئیجی سالواتوره‌لی (برای نمونه مقالهٔ او در ریویستا استوریکا ایتالیانا، شمارهٔ هفتم، ۱۹۲۸، در باب نام و کیش یوشع، یکی از قدیسان).‌(۳) یادداشت‌های مقالهٔ کیاپلی بسیاری ارجاع‌های کتاب‌شناختی را فراهم می‌آورد.

§<۱۲۶>. گذشته و حال. روشنفکران: افول ماریو میسیرولی. بسنجید با مقالهٔ ماریو میسیرولی (نظاره‌گر) به نام «کلمانسو» در نووا آنتولوجیای ۱۶ دسامبر ۱۹۲۹. (۱) مقاله‌ای کاملاً جالب‌توجه، زیرا میسیرولی این مهارت ژورنالیستی شگرف خود را از دست نداده است که بداند چگونه با به‌کارگیری پاره‌ای اندیشه‌های اساسی و سامان‌دهی آن‌ها بر گِردِ گزینش هوشمندانهٔ واقعیت‌ها مقاله‌ای برجسته ترتیب دهد. اما چرا و چگونه کلمانسو با فرانسه، با مردم فرانسه، در تماس بود و آن‌ها را در لحظهٔ عالی نمایندگی کرد؟ میسیرولی توان گفتن آن را ندارد: او قربانی کلیشه‌ای ضدپارلمانی، ضددموکراتیک، «ضدجنجال»، ضدحزبی و غیره شده است. پرسش این است: آیا کثرت احزاب، کثرت روزنامه‌های غیرمستقل، کثرت جناح‌های پارلمانی، فرقه‌بازی و شدت و سبعیت مبارزات سیاسی ـ پارلمانی و جدل‌های مطبوعاتی ــ آیا همهٔ این پدیده‌ها در فرانسهٔ پیش از ۱۹۱۴ نشانه‌ای از قدرت ملت بودند یا ضعف آن (هژمونی طبقهٔ متوسط یا طبقهٔ سوم) یا نشانه‌ای از جست‌وجوی بی‌وقفه برای اتحادی نو و فشرده‌تر یا نشانه‌ای از تجزیه و فروپاشیدگی؟ در بُن و پایهٔ ملت، در اذهان مردم، به‌راستی فقط دو حزب وجود دارد: راست ــ یعنی حزب اشراف، روحانیت ممتاز و بخش‌های از گروه ژنرال‌ها ــ و مرکز (= سانتر) که ترکیبی از حزبی بزرگ است که به دو جناح شخصی یا گروه‌های سیاسی تقسیم شده است که از بیخ‌وبُن شبیه به هم‌اند؛ همچنین اقلیت‌های کوچک و به لحاظ سیاسی سازمان‌یافته در حاشیهٔ چپ وجود داشتند، در میان پرولتاریا.»