کتاب ایمانوئل کانت؛ نقد عقل محض

به تعبیر کانتی، «اندیشه‌ها بدون شهودها تهی هستند، شهودها بدون مفاهیم کوراند» (A۵۱/B۷۶).

«برای اینکه به‌درستی بفهمیم چه می‌خواهیم انجام دهیم، باید بفهمیم چگونه به جایی که اکنون در آنیم رسیده‌ایم».

کانت با مشخص کردنِ دو نوع شرط استعلایی شروع می‌کند. نخست، او ادعا می‌کند که برخی شرایط حسی برای معرفت وجود دارند، شرایطی که مبنای امکانِ شهودِ حسیِ (ادراک) هر ابژه هستند. دوم این که او قائل است که برخی شرایط مفهومی برای معرفت وجود دارند، شرایطی که «اندیشیدن» به محتوای داده‌شده در حساسیت را ممکن می‌کنند

شرایط ضروریِ (به تعبیر کانت: «استعلایی») درونِ ذهن انسان را که امکان‌بخشِ معرفت و تجربه‌اند بررسی می‌کند.

برای آنکه به چیزی معرفت یابیم، باید هم آن را حس کنیم، و هم آنچه حس می‌کنیم بفهمیم.

پرداختن به تاریخ فلسفه چه ضرورتی دارد؟ اساساً نسبت فلسفه و تاریخش چیست؟ آیا فلسفه‌ورزی بدون آگاهی از تاریخ فلسفه ناممکن یا دست‌کم ناشیانه نمی‌شود؟ پرسش‌هایی از این دست پیشینه‌ای به قدمت خود فلسفه دارند؛ از ارسطو، نخستین تاریخ‌نگار فلسفه، که از سودمندی پرداختن به دیدگاه‌های پیشینیان به منظور کشف سویه‌های جدیدِ بحث یا اطمینان یافتن از موضع خود می‌گوید، تا مباحث پردامنهٔ اخیر دربارهٔ مزیت و ضرورت مطالعهٔ تاریخی-تکوینی فلسفه. موقعیت خاص فلسفه در میان دیگر دانش‌ها ___ که خود تابعی از برداشت‌های گوناگون از ‘ماهیتِ’ فلسفه است___ به این پرسش‌ها دامن زده است؛ برخی، از جمله در میان فیلسوفان تحلیلی، فلسفه را هم‌جنس علوم تجربی می‌دانند و مدعی‌اند همان‌طور که در آموزش علم از تاریخ علم سخنی به میان نمی‌آید، هنگام فلسفه‌آموزی نیز مطالعهٔ تاریخ فلسفه کاری عبث است. برخی دیگر فلسفه را در مقابل علوم تجربی و در زمرهٔ علوم انسانی می‌شمارند و از این رو فهم آن را به درک بافتار و شرایط تاریخی-اجتماعیِ

شکل‌گیری‌اش وابسته می‌دانند. گروهی دیگر برای فلسفه در مقابل دیگر دانش‌ها جایگاهی «اولیٰ» قائل‌اند ___ خواه به‌عنوان یگانه دانش پیشینی، «دانش متقن» (strenge Wissenschaft) یا در هیئت نوعی «خرد جاویدان» (philosophia perennis)___ و بنابراین پژوهش در باب حقایق غیرتاریخی فلسفه را چیزی بیش و پیش از مطالعهٔ عقاید گذشتگان می‌دانند. در دیگر سو، هگل را می‌یابیم که یک‌تنه شأن تاریخ فلسفه را تا حد خود فلسفه برمی‌کشد و فلسفه‌ورزی یعنی درک درست مسائل فلسفه و حل آن‌ها را جز از طریق مطالعهٔ تاریخ تکوینشان میسر نمی‌داند. اگر از این جستارهای نظری بگذریم، امروز تاریخ فلسفه (فارغ از چند و چونش) عملاً چه جایگاهی دارد؟ کافی است به اقبال هرچه بیشترِ سنت فلسفهٔ تحلیلی (این اولین و مهم‌ترین متهمِ نادیده‌گیری تاریخ فلسفه) به مباحث تاریخی نگاهی داشته باشیم. دلیلش احتمالاً این است که همه پذیرفته‌ایم «برای اینکه به‌درستی بفهمیم چه می‌خواهیم انجام دهیم، باید بفهمیم چگونه به جایی که اکنون در آنیم رسیده‌ایم». این فهم ___ به عبارت دقیق‌تر، این خودآگاهی

چگونه میسر می‌شود؛ با روایت کدام تاریخ؟ بی‌تردید صرف عقایدنگاری (doxography) کفایت نمی‌کند. به‌علاوه باید از دو رهیافت افراطی و متأسفانه شایع پرهیز کرد: نه فیلسوفان گذشته را طوری «بازسازی» کنیم که ضرورتاً آن‌ها را به مسائل فلسفی امروزی ربط دهیم و با تقلیل و گاهی سوءتفسیر ماهیت کارشان و نادیده‌گیری وجوه افتراقشان با ما تصویری به‌روز از آن‌ها بسازیم؛ و نه اینکه چنان وسواس‌آمیز بر قرائت آن‌ها بر اساس اصطلاحات و بافتار تاریخی زمانهٔ خودشان تأکید کنیم که در فضای امروزی دیگر نتوان از آن‌ها جز به‌عنوان عتیقه‌هایی در موزه سخن گفت. البته چنانکه رورتی می‌گوید این دو رهیافت، مادامی که از افراط بپرهیزند، هر یک به‌جای خود کارکردی خاص دارند. روشن است که هر اندیشه در بافتار و شرایطی مشخص بیان می‌شود؛ حال اینکه آیا ما برای آن بافتار جایگاهی ویژه قائل هستیم یا نه، بستگی به آن چیزی دارد که می‌خواهیم از آن اندیشه به دست آوریم. اگر صرفاً در پی این هستیم که به خود آن اندیشه بپردازیم تا با متفکران گذشته دربارهٔ مسائل امروزی وارد گفت‌وگو شویم و موضع فعلی خود را توجیه کنیم، مادامی‌که به انجام

او قائل است که برخی شرایط مفهومی برای معرفت وجود دارند، شرایطی که «اندیشیدن» به محتوای داده‌شده در حساسیت را ممکن می‌کنند. به همین سبب، کانت نخست با مشخص کردنِ دو قابلیت یا قوهٔ متمایزِ ذهن شروع می‌کند: حساسیت و فاهمه. حساسیتْ به قوهٔ پذیرندگیِ ذهن تعریف می‌شود که از طریقش ابژه‌ها می‌توانند داده شوند، و نوعِ منحصربه‌فردی از تصور را پدید می‌آورد: «شهود». فاهمه قوه‌ای برای حکم است و تصوراتی که مبنای فعالیت آن هستند مفهوم خوانده می‌شوند.

کانت اساساً قائل است که عقل تمایلی اجتناب‌پذیر به این دارد که علائق و اصول سوژه‌بنیاد ما (مثل علاقه به استوارسازیِ تمامیتِ تبیینی) را دارای اعتبار «ابژه‌بنیاد» و مستقل از ما بپندارد.