کتاب دانش اجتماعی اسلامی

کتاب دانش اجتماعی اسلامی نوشته محمد آقابیگی کلاکی است که در نشر صاد به چاپ رسیده است.

درباره کتاب دانش اجتماعی اسلامی

گرچه بحث اسلامی‌سازی علوم و به‌ویژه علوم انسانی و اجتماعی تاریخچه‌ای بیش از نیم‌قرن دارد، اما سابقهٔ طرح جدّی این مباحث در ایران به بعد از پیروزی انقلاب و در قالب اقدامات انجام‌شده در جریان انقلاب فرهنگی بازمی‌گردد. بعد از اقدامات ستاد انقلاب فرهنگی که عمدتاً شامل تغییر سرفصل‌های دروس علوم انسانی و اجتماعی، افزودن چند واحد درسی جدید مانند معارف اسلامی، تاریخ اسلام، اخلاق اسلامی و... به مجموعهٔ دروس همهٔ رشته‌های تحصیلی و نیز برخی واحدهای اختصاصی برای برخی رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی و برخی اقدامات سلبی دیگر بود، بحث اسلامی‌سازی علوم انسانی و اجتماعی به طور نسبی از تب‌وتاب افتاد و کمتر موردبحث محافل علمی و رسانه‌ای واقع می‌شد. اگرچه مؤسساتی که با دغدغهٔ فردی برخی از اندیشمندان جامعه ایجاد شده بود، پیگیر بومی کردن و اسلامی‌سازی این علوم با استراتژی‌ها و راهبردهای مختلف و گوناگون بودند.

مسئلهٔ بومی کردن و اسلامی‌سازی در یک دههٔ اخیر مجدداً به‌صورت گسترده‌ای موردبحث محافل علمی و اندیشمندان قرار گرفته است و موافقان و مخالفان آن در قالب‌های گوناگون به طرح دیدگاه‌های خود می‌پردازند. از مباحث و دیدگاه‌های مخالفان این مباحث که امکان اسلامی‌سازی علوم انسانی و اجتماعی و یا تولید علوم انسانی و اجتماعی اسلامی و سایر عناوینی که برای این موضوع در نظر گرفته می‌شود را غیرممکن، متناقض‌نما، بی‌فایده و ایدئولوژیک و... قلمداد می‌کنند، صرف‌نظر کنیم.

اما در میان موافقان دیدگاهی واحد دربارهٔ ضرورت، امکان، چگونگی و تعریف علوم انسانی و اجتماعی اسلامی وجود ندارد. برخی ضرورت این مسئله را در ارتباط با انطباق و توانایی این علوم در پاسخ‌گویی به نیازها و مسائل جامعه موردتوجه قرار داده و ازاین‌رو، مسئلهٔ اصلی را در بومی‌سازی موضوعی این علوم جست‌وجو می‌کنند؛ عده‌ای با برجسته‌نمایی وجه ایدئولوژیک این علوم، آن را مسبب اصلی انحراف عقیدتی و استحالهٔ ارزشی اساتید و دانشجویان و پرورش و تولید اپوزیسیون علیه نظام قلمداد می‌کنند. رویکرد اصلی این عده تلاش برای گزینش محتوای این علوم و تغییر سرفصل‌های آموزشی این دروس و حذف آن بعد از محتوای آموزشی که گمان به ایدئولوژیک بودن آن‌ها می‌رود، است. عده‌ای دیگر مبانی فلسفی و پیش‌فرض‌های علوم انسانی و اجتماعی مدرن را موردمطالعه و مداقّه قرار داده و بر تفاوت و تعارض این مبانی با مبانی اندیشهٔ دینی دست گذاشته و تغییر در علوم موجود از این منظر را وجه همت خود قرار می‌دهند.

تفاوت و بعضاً تعارض دیدگاه‌های ارائه‌شده در نقد علوم اجتماعی مدرن و لزوم تغییر آن از یک‌سو و عدم وقوف دست‌اندرکاران مرتبط با این مسئله به چرایی و ضرورت نیاز ما به تولید علوم اجتماعی اسلامی و فقدان تعریفی مشخص از این علوم، مانع از شکل‌گیری راهبرد و راهکاری مشخص و معین دراین‌ارتباط شده است.

آنچه اکنون پیش روی شماست، از یک‌سو تلاشی برای پرداختن به این موضوع و ازسوی دیگر، تلاش آغازینی برای پاسخ به دغدغه‌ای که از حدود یک دههٔ پیش و ابتدای ورود به دانشگاه -آن هم در رشته‌ای فنی (مهندسی شیمی، گرایش پلیمر) در دانشگاهی صنعتی که به‌صورت رسمی کمتر جایی برای طرح مباحث این‌چنینی در آن فراهم بود (دانشگاه صنعتی اصفهان که سخت‌گیری اساتید آن و تعصب آنان به رشته‌های فنی شهرهٔ عام دانشگاه‌های ایران است) و در عوض، دغدغهٔ عمیق طرح مباحث اجتماعی و سیاسی در میان گروه‌ها و تشکل‌های دانشجویی موج می‌زد- ذهن نویسنده را به خود مشغول کرده است:

«دغدغهٔ مسائل اجتماعی ایران، طرح پیشرفت در قالب اندیشهٔ اسلامی (که رهبر معظم انقلاب از آن به الگوی ایرانی - اسلامی پیشرفت تعبیر کردند) و در صدر آن‌ها، دغدغه‌ای که آن را مقدمهٔ طرح الگوی پیشرفت دینی جامعه و حل مسائل اجتماعی جامعه می‌دانم؛ یعنی تولید علوم اجتماعی اسلامی. دغدغه‌ای که در کنار توجه به ضعف‌های موجود در رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی باعث شد راه خود را از رشته‌های فنی و مهندسی جدا کرده و به عرصهٔ علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی گام بگذارم. همین دغدغه باعث شد تا موضوع پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد را تحت عنوان «بررسی موانع تولید علوم اجتماعی اسلامی در حوزه و دانشگاه» به انجام برسانم و اثر حاضر تکمیل‌شدهٔ آن است که پرداخت کامل‌تری از موضوع را با توجه به برخی دیگر از مسائل که پیش‌ازاین به آن‌ها نپرداخته بودم، ارائه داده است.»

خواندن کتاب دانش اجتماعی اسلامی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

اثر حاضر می‌تواند با اهداف مختلف مورداستفادۀ مخاطبان قرار گیرد. این اثر از جنبۀ آموزشی در انجام تحقیقات اجتماعی برخوردار است. جنبۀ دیگر استفاده از این کتاب برای آن دسته از علاقه‌مندان به رابطۀ علم و دین و مسئلۀ اسلامی‌سازی علوم و تولید علوم اجتماعی اسلامی است. همچنین این کتاب می‌تواند موردتوجه حوزه‌های علمیه و دانشگاه قرار گیرد. امید آن است که نکاتی که در این کتاب به آن‌ها پرداخته شده است، موردتوجه دستگاه‌ها و نهادهای برنامه‌ریز ازجمله شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و شورای‌عالی حوزه‌های علمیه که باید به این مسئله بپردازند و زمینۀ لازم را برای تولید علوم اجتماعی اسلامی فراهم آورند، قرار گیرد.

 بخشی از کتاب دانش اجتماعی اسلامی

امکان یا امتناع منطقیِ علم دینی به‌صورت عام و علوم اجتماعی اسلامی به‌صورت خاص، به همان نسبت که بسته به تعریفی است که از علم اتخاذ می‌شود، به همان نسبت به تعریفی که از چیستی، ماهیت، قلمرو و محدودهٔ دین ارائه می‌شود بستگی دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، امتناع یا امکان علوم اجتماعی اسلامی ارتباط و بستگی وثیقی با تعریف دین و حوزهٔ انتظارات و عملکردهای آن دارد. تعاریف ارائه‌شده از دین در دیدگاه‌های مختلف فلسفی، کلامی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و... آن‌قدر متعدد، متنوع و متکثر است که بررسی همهٔ آن‌ها از ظرفیت و حوصلهٔ این مجال خارج است؛ ازاین‌رو، در اینجا در یک تقسیم‌بندی کلّی برخی از دیدگاه‌هایی که عمومیت بیشتری دارند، موردتوجه قرار داده و ضمن معرفی آن‌ها در حدّ ممکن موردنقادی قرار داده‌ایم.

دین صرف‌نظر از هر تعریفی که برای آن ارائه شود، تاریخی به قدمت زندگی انسان دارد؛ در حقیقت، دین به‌گونه‌ای همزاد بشریت بوده و در هیچ دوره‌ای از زندگی انسان مطرود نشده و به‌نحوی در آن تأثیرگذار بوده است، درواقع، هزاران سال است که دین تأثیر نیرومندی بر زندگی ابنای بشر داشته است. دین به این یا آن شکل، در همهٔ جوامع شناخته‌شدهٔ بشری وجود دارد. قدیمی‌ترین جوامعی که می‌شناسیم و از آن‌ها فقط یافته‌های باستان‌شناسی در دست داریم، نشانه‌های واضحی از نمادها و مناسک دینی از خود به جای گذاشته‌اند. در سراسر دوره‌های بعدی تاریخ، دین همچنان یکی از بخش‌های اصلی تجربهٔ انسان بوده و بر درک و چگونگی درک و واکنش ما در قبال محیط زندگی‌مان، تأثیر گذاشته است. (گیدنز؛ ۱۳۸۶: ۷۶۷)

حضور دین در برخی از دوره‌های تاریخی و در برخی از جوامع پررنگ‌تر بوده و بسیاری از حوزه‌ها و ابعاد زندگی بشری را پوشش داده و به‌اصطلاح حضوری حدّاکثری پیدا کرده است؛ در مقابل، دوره‌ها یا جوامعی نیز وجود داشته‌اند که دین حالتی حدّاقلی به خود گرفته و به کنج خانه‌های افراد دین‌دار و خلوت آنان محدود شده است.