کتاب فیلم به مثابه فلسفه؛ کازابلانکا

فیلم به‌مثابۀ فلسفه: کازابلانکا کتاب دوم از مجموعۀ فیلم به‌مثابۀ فلسفه نوشته صالح نجفی است که فیلم کازابلانکا ساخته مایکل کورتیس را به مثابه اثری فلسفی واکاوی کرده است.

 درباره مجموعه فیلم به‌مثابۀ فلسفه

مجموعۀ فیلم به‌مثابۀ فلسفه شامل ده کتاب در مورد ده فیلمِ مهم و اثرگذار تاریخ سینمای جهان است که از منظر فلسفی و با نگرشی نو مورد مداقه قرار داده شده‌اند. هر کدام از کتاب‌ها مستقل از هم هستند. مجموعۀ حاضر در سال ۱۳۹۷ به‌عنوان کتاب‌های برتر «سال سینمای ایران» در حوزۀ تألیف برگزیده شدند، و لوح زرین بهترین تألیف به صالح نجفی مؤلف مجموعه تعلّق گرفت.

صالح نجفی در مقدمۀ مجموعۀ حاضر می‌نویسد: … مجموعۀ «فیلم به‌مثابۀ فلسفه» کوششی است (هرچند ناکام) برای تأمل در آنچه فیلم‌ها بیان می‌کنند و با ذات سینما نسبت دارد. و البته که می‌توان گفت تأمل در سینما، به تعبیری، تأمل در همه‌چیز است: تأمل در نحوۀ ادراک دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم و کمتر چیزی در آن یافت می‌شود که به‌نحوی با سینما مرتبط نباشد. هر رابطه‌ای که برقرار می‌کنیم مادۀ بالقوه‌ای است برای فیلمنامه‌ای که شاید روزی به فیلمی بدل شود. هر تنشی که از سر می‌گذرانیم ممکن است وجهی دراماتیک داشته باشد. آیا می‌توان رمان‌ها را به‌گونه‌ای خواند و فیلم‌ها را به‌گونه‌ای دید که دیگر انواع تنش در آن‌ها برجسته شود؟ تنش‌هایی که به‌جهت سیطرۀ تنش دراماتیک، یا به‌قولی رژیم بازنمایی‌گرا_ارسطویی، واپس‌زده می‌شوند. این در ضمن معیاری سلبی است برای سنجش ظرفیت فلسفی فیلم‌های سینمایی: اگر فیلم‌های سینمایی را منهای تنش دراماتیک آن‌ها بخوانیم، چه‌چیز برای‌شان می‌ماند؟…

مجموعۀ «فیلم به‌مثابۀ فلسفه» به‌دنبال بیان نظریه‌های مختلف فلسفی دربارۀ فیلم نیست، بلکه بیشتر خواننده را وامی‌دارد هر فیلمی را که می‌بینید یا به تعبیری هر فیلمی را که «می‌خواند»، به عنوان یک متن فلسفی ورق بزند. در این‌جا فیلم‌ها متنی فلسفی قلمداد می‌شوند. مواجهه‌ای که متفاوت از نقد فیلم عمل می‌کند.

خواندن کتاب فیلم به‌مثابۀ فلسفه: کازابلانکا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه‌مندان به دو حوزه سینما و فلسفه مخاطبان اصلی این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب فیلم به‌مثابۀ فلسفه: کازابلانکا

فیلم در مورد شخصیت‌هایی حرف می‌زند که تا آخر متعهد به اخلاقیات بورژوایی خواهند ماند، آن‌هم در شرایطی که این نوع اخلاقیات معنای خود را از دست داده است. برای مثال، ریک در اوایل فیلم نمایندهٔ پایان نوعی وفاداری دوستانه است و بوگارت را تحویل پلیس می‌دهد، اما همو که حاضر نیست شرایط و موقعیت خود را فدای وفاداری به دوستش کند، در پایان فیلم همه‌چیزش را قمار می‌کند و با این کار موقعیت و قدر و ارج از دست رفته را باز به دست می‌آورد. نایت‌کلاب ریک یک فضای عمومی مثل کاباره دارد که همیشه در آن موسیقی و رقص و آواز به‌راه است و فضای خصوصی‌تر قمارخانه، که نشان می‌دهد او برای بازیابی شخصیت و هویت اخلاقی‌اش باید قمار کند. ریک زوج بلغاری را از همین راه نجات می‌دهد و برایشان پول گریختن از کازابلانکا را فراهم می‌کند. او قماربازی حرفه‌ای است که در نهایت موضوع قمارش را زندگی و منافع و علایق خودش و حتی عشق بازیافته‌اش قرار می‌دهد و به این ترتیب شأن اخلاقی‌اش را بازمی‌یابد. ریک قبلاً در اوج عمل و مخاطره در نهضت مقاومت، برای مبارزه علیه نازی‌ها قاچاق اسلحه می‌کرده و حالا در نایت‌کلاب‌اش برای کسانی که می‌خواهند فرار کنند کاغذهای ترانزیت معامله می‌شود. با این‌حال، انگار او مثل جهانی که در آن زندگی می‌کند بی‌طرف است. در واقع هم او هم لوئی، مأمور بی‌احساسی که ظاهراً به رژیم دست‌نشاندهٔ ویشی وفادار است، دو نفری‌اند که کشورهای خود (آمریکا و فرانسه) را به‌شکل نمادین درگیر جنگ می‌کنند.

آنچه به‌لحاظ سیاسی و تاریخی بسیار مهم است و برای درگیرشدن با تنش‌های موجود در فیلم باید بدان دقت کرد این است که فیلم کازابلانکا در سال ۱۹۴۲، در اوج جنگ جهانی دوم، ساخته شده و خواه‌ناخواه دارد دربارهٔ اتفاق‌های این دوره موضع صریح می‌گیرد. در این دوره رژیم ویشی، که خود را دولت رسمی فرانسه اعلام می‌کرد، دولت مارشال پتن (۱۹۴۴_ ۱۹۴۰) بود. قهرمان افسانه‌ای و اسطوره‌ایِ جنگ اول جهانی که در سال‌های جنگ دوم پیرمردی بود که می‌خواست فرانسه را نجات دهد. و این از طنزهای تلخ تاریخ فرانسه است که یکی از قهرمان‌های جنگ اول و کسی که به او لقب «فاتح نبرد وردن»۲ می‌دادند، در جنگ جهانی دوم برای نجات فرانسه و برکنارماندن از جنگ، با آلمانِ نازی صلح می‌کند. بعد از این صلح تا سال ۱۹۴۲، یعنی زمان ساخت فیلم کازابلانکا، فرانسه کشوری دوپاره است.