کتاب ملاحظاتی درباره‌ی مارکسیسم غربی

کتاب ملاحظاتی درباره‌ی مارکسیسم غربی نوشته پری اندرسون، استادِ تاریخ و جامعه‌شناسی دانشگاه کالیفرنیا با ترجمه علیرضا خزائی در نشر چشمه به چاپ رسیده است.

 درباره کتاب ملاحظاتی درباره‌ی مارکسیسم غربی

پری اندرسون در اثر حاضر، که در سال ۱۹۷۶ منتشر شده است، با بررسی مجموعهٔ نظریه‌پردازانِ متعلق به سنت مارکسیسم غربی و مقایسهٔ آن‌ها با نسل‌های پیشینِ نظریه‌پردازان متعلق به سنت ماتریالیسم تاریخی، به بررسی چرخش‌های فکری آنان و زمینه‌های سیاسی ـ اجتماعی مؤثر بر این چرخش‌ها می‌پردازد.

 انتقال محورهای اصلی نظریه از سیاست و اقتصاد به فلسفه، تمرکز بر مطالعهٔ فرهنگ و در صدر آن هنر، تلاش برای یافتن تباری فلسفی برای مارکس و ماتریالیسم تاریخی، کاهش روحیهٔ بین‌الملل‌گرایی و فقدان مباحثات بین نظریه‌پردازان بر سر آثارِ درون همین سنت که دست‌آخر هر نظریه‌پرداز را به جزیره‌ای جداافتاده بدل کرد که یکه‌وتنها بر کرسی استادی‌اش در دانشگاه تکیه زده است؛ و این‌ها همه، درعین‌حال که حاصلِ غیاب جنبش‌های توده‌ای گسترده در این دوران بود، در تشدید این وضعیت و دامن زدن به فاصله گرفتن این متفکران از توده‌ها نیز مؤثر بود.

در واقع اندرسون در این اثرتاریخی مختصر نوشته است در باب این‌که چه بر سر سنتِ ماتریالیسم تاریخی رفته است. نقاط و گره‌گاه‌هایی که مؤلف در این بررسی با آن‌ها برخورد می‌کند، هر یک بعدها در نوشتارهای جداگانه‌ای پی گرفته می‌شوند. 

معمای دور ماندنِ حوزهٔ آنگلوساکسون از شراکت در بسط‌وگسترشِ نظریهٔ مارکسیستی، به‌رغم تاریخ‌نگاران و سنت غنی تاریخ‌نگاری چپ در این حوزه، در کتاب «استدلال‌ها درون مارکسیسم انگلیسی» پی‌گیری می‌شود و مشخصاً به بحث دربارهٔ رابطهٔ نظریه و تاریخ‌نگاری و درگیری با اثر مهمِ تامپسون، «فقر نظریه»، می‌پردازد. ادامهٔ مسیر روند حرکت ماتریالیسم تاریخی و مواجهه با نظریات ساختارگرایی و پساساختارگرایی، در کتابِ «در مسیر ماتریالیسم تاریخی» پی گرفته می‌شود. خود اندرسون ادعا می‌کند که می‌توان این سه اثر ــ یعنی ملاحظاتی دربارهٔ مارکسیسم غربی، «استدلال‌ها درون مارکسیسم انگلیسی» و «در مسیر ماتریالیسم تاریخی» ــ را سه‌گانه‌ای با موضوع بررسی روند تحول ماتریالیسم تاریخی دانست. 

شرح اندرسون از این مسیر نقاط فوق‌العاده مهمی را در بسط‌وگسترش نظریهٔ مارکسیستی عیان می‌کند و دستاوردهای متأخر این سنت را در پرتو فهم جدیدی قرار می‌دهد که با اتکا بر آن می‌توان به تعارضات، بن‌بست‌ها و نابسندگی‌های گوناگونِ سنت مارکسیسم غربی پی برد. 

 خواندن کتاب ملاحظاتی درباره‌ی مارکسیسم غربی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

علاقه‌مندان به مباحث جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و اقتصاد را به خواندن این کتاب دعوت می‌کنیم.

درباره پری اندرسون

پری اندرسون، متولد ۱۹۳۸، استادِ تاریخ و جامعه‌شناسی دانشگاه کالیفرنیا (یوسی‌اِل‌اِی)، سردبیر مجلهٔ نیو لِفت ریویو و از بنیان‌گذاران نیو لِفت بوکس است. او در ایران به سبب ترجمهٔ دو اثر تاریخی مهمش، تبارهای دولت‌های استبدادی و گذار از عهد باستان به فئودالیسم  و اخیراً، سیاست خارجهٔ ایالات متحده و متفکران آن، چهره‌ای کمابیش شناخته‌شده است.

بخشی از کتاب ملاحظاتی درباره‌ی مارکسیسم غربی

تاریخ مارکسیسم از زمان ظهورش، یعنی اندکی بیش از صد سال پیش، کماکان به نگارش درنیامده است. بااین‌حال، بسط‌وگسترش آن، به‌رغم گسترهٔ نسبتاً محدودش، واجد پیچیدگی و چرخش‌هایی بوده است. دلایل و اشکال مربوط به دگردیسی‌ها و تغییر جهت‌های متوالی آن عمدتاً کندوکاو نشده است. در این‌جا، موضوعِ محدود ملاحظات ما عبارت از «مارکسیسم غربی» خواهد بود؛ اصطلاحی که به‌خودی‌خود اشاره به هیچ زمان و مکان دقیقی ندارد. از این‌رو، هدف این جستارِ مختصر چنین خواهد بود که وضعیت مجموعه‌ای مشخص از آثار نظری را به لحاظ تاریخی معیّن کند و به معرفی مختصات ساختاری وحدت‌بخشِ این مجموعه بپردازد ــ به بیان دیگر، مختصاتی ساختاری که، به‌رغم واگرایی‌ها و تضادها، آن را در حکم یک سنت متداول فکری پایه می‌ریزد. بدین منظور، ارجاعاتی ابتدایی به تحول پیشین مارکسیسم، پیش از به میدان آمدن نظریه‌پردازانِ موردبحث، خواهیم داشت؛ زیرا چنین کاری اجازه می‌دهد بداعتِ خاص الگوهای ارائه‌شدهٔ این نظریه‌پردازان را بفهمیم. مسلماً شرحی بسنده از کل ماتریالیسمِ تاریخی مستلزم بررسی بسیار گسترده‌تری است که در این‌جا ممکن نیست. بااین‌حال، حتی طرحی خلاصه و گذشته‌نگر به ما کمک می‌کند با وضوح بیش‌تری به چرخش‌های بعدی این سنت بنگریم.

مارکس و انگلس، بنیان‌گذاران ماتریالیسم تاریخی، در نخستین دهه پس از جنگ‌های ناپلئونی به دنیا آمدند. مارکس (۱۸۸۳ ـ ۱۸۱۸) فرزند وکیلی در تریِر و انگلس (۱۸۹۵ ـ ۱۸۲۰) فرزند کارخانه‌داری در بارمِن بود: هر دو اصالتاً اهل راین‌لند با خاستگاهی بورژوایی و کامیاب در پیشرفته‌ترین نواحی غربی آلمانی بودند. در این‌جا بازبینی زندگی و آثار آنان، که بر حافظهٔ عموم حک شده است، ضرورتی ندارد. وقایعی از این‌دست نزد همگان شناخته‌شده است که هم‌زمان با جذبهٔ نخستین جوشش‌های پرولتاریایی پس از انقلاب صنعتی، مارکس در دههٔ دوم زندگی‌اش چگونه به شکلی مترقی به تسویه‌حساب با میراث فلسفی هگل و فوئرباخ و نظریهٔ سیاسی پرودون پرداخت، درحالی‌که انگلس از واقعیت‌های مربوط به شرایط طبقهٔ کارگر در انگلستان پرده برمی‌داشت و آموزه‌های اقتصادی مشروعیت‌بخش به این شرایط را تقبیح می‌کرد؛ چگونه این دو در آستانهٔ تحولات عظیم اروپای قاره‌ای در ۱۸۴۸ به نوشتن مانیفست کمونیست پرداختند و در شورش‌های بین‌المللی آن سال برای آرمان سوسیالیسم انقلابی در رادیکال‌ترین جناح چپ به مبارزه پرداختند؛ چگونه جریان‌های پیروزِ ضدانقلابْ آن‌ها را در دههٔ سوم زندگی‌شان به انگلستان تبعید کرد؛ چگونه مارکس کارنامهٔ انقلاب فرانسه را که به امپراتوری دوم ختم شده بود ترسیم کرد و در همان حال انگلس به جمع‌بندی شکست انقلاب آلمان در همان عصر پرداخت؛ چگونه مارکس به‌تنهایی در لندن و در فقری شدید به وظیفهٔ عظیم بازسازی نظری کلیتِ شیوهٔ تولید سرمایه‌داری پرداخت، آن هم صرفاً به کمک هم‌دلی‌ها و هم‌بستگی‌های فکری و مادی انگلس در منچستر؛ این‌که چگونه پس از پانزده سال کار، نخستین مجلد سرمایه درست قبل از پنجاه‌سالگی مارکس منتشر شد؛ چگونه در اواخر همان دوران، در پایه‌گذاری بین‌الملل اول مشارکت داشت و پس از آن بیش‌ترین تلاش را صَرفِ پیش‌بُرد آثار عملی بین‌الملل در مقام یک جنبش سوسیالیستیِ سازمان‌یافته کرد؛ چگونه کمون پاریس را گرامی داشت و حزب تازه‌تأسیس متحد کارگران آلمان را آموزش داد و اصول عام دولت پرولتری آینده را درافکند؛ چگونه انگلس در واپسین سال‌های عمر مارکس و پس از مرگ او نخستین شرح نظام‌مند ماتریالیسم تاریخی را فراهم کرد که باعث شد به نیروی سیاسی پُرطرف‌داری در اروپا بدل شود و در دههٔ هفتم زندگی‌اش مسئولیت رشد بین‌الملل دوم را بر عهده گرفت، که در جریان تکوین آن ماتریالیسم تاریخی به آموزهٔ رسمی احزاب بزرگ طبقهٔ کارگر در اروپای قاره‌ای بدل شد.