کتاب اصلاحات ارضی

کتاب اصلاحات ارضی نوشته رسول مهربانی کتاب ششم از مجموعه کتاب‌های گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران است که در نشر افکار به چاپ رسیده است. مجموعهٔ گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران حاصل پژوهش و نوشتهٔ رسول مهربان ـ فعال اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مجرب است.

درباره کتاب اصلاحات ارضی

 کتابی که می‌خوانید، جلد ششم از گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران؛ اصلاحات ارضی نام دارد. رسول مهربان در این جلد از مجموعه بر واقعه اصلاحات ارضی و انقلاب شاه و ملت تمرکز کرده که در فاصله سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۵ و در دو کابینه علی امینی و اسدالله علم انجام شد.

اصلاحات ارضی اعم از تصمیماتی بود که نظام ارباب- رعیتی حاکم بر روستاها و زمینداری ایران را با تغییر میزان و شیوه مالکیت راضی دگرگون کرد. شاه ادعا می‌کرد این کار را به منظور بهره‌وری عمومی از زمین انجام می دهد. کشاورزان در آغاز امیدواربودند که اصلاحات وضعشان را بهتر کند، اما در عمل، این اصلاحات خصلت اصلی نظام کشاورزی قبلی، یعنی نظامی را که در آن اقلیت مالک با استثمار اکثریت روستانشین از کار کشاورزی سود می‌برد، تغییر نداد چرا که غیر از عده‌ای مشخص و اندک، توانایی اداره زمینشان را نداشتند؛ به علاوه این قانون علیه زنان بود و از نتایج منفی آن سلب مالکیت از مالکان زن بود.

شاه گمان می‌کرد با دادن زمین به دهقانان از حمایت عمومی برخوردار خواهد شد. اما بدون کار پایه‌ای برای تربیت و آموزش دهقانان برای اداره زمین‌هایشان یا ایجاد مراکز تعاونی که بتوانند از آن اعتبار بگیرند یا ماشین‌آلات قرض کنند، وضع آن‌ها از گذشته هم بدتر شد؛ و بدین ترتیب ایران که همیشه از نظر کشاورزی خودکفا بود، شروع به وارد کردن مقادیر زیادی مواد غذایی از خارج کرد. به علاوه زمینداران عمده هیچ وقت شاه را به خاطر گرفتن غیرقانونی املاکشان نبخشیدند.

فصل اول کتاب اصلاحات ارضی شرحی کوتاه از مناسبات ارضی ایران در قرن ۱۹ و ۲۰ می‌دهد. از تاثیر انقلاب مشروطه بر مناسبات ارضی می‌گوید، و وضعیت تشدید مناسبات سرمایه‌داران در روستاها پس از کوددتای ۱۲۹۹ را تشریح می‌کند، قسمتی از این فصل نیز به مسئلهٔ ارضی، املاک شاه و سیاست‌های دکتر مصدق در این مورد اختصاص یافته است. 

فصل دوم کتاب بیشتر به نقش و سیاست آمریکا در برنامهٔ اصلاحات شاه ـ یعنی همان انقلاب سفید شاه و مردم ـ به‌ویژه در مورد اصلاحات ارضی پرداخته است. این فصل در نهایت ایجاز، تحلیلی درست از واقعیت مربوط به نقش آمریکا در این اصلاحات را برای پیش مقابله با کمونیسم نشان می‌دهد.

در فصل سوم و چهارم کتاب به‌جز قسمت ۶ از فصل چهارم، که تحلیلی دربارهٔ تحول در نظام زمین‌داری است، به وقایع سیاسی و تصمیم‌های دولت امینی و شاه، و سپس دولت علم و نقش‌یابی اصلی شاه اختصاص دارد. این کتاب اشاره می‌کند که چگونه دولت امینی، که کاملاً دولتی وابسته به سیاست خارجی آمریکا ـ به‌ویژه در آن‌زمان، دولت دموکرات کندی ـ بود، گام به گام برنامه‌های اجرایی اصلاحات ارضی را به پیش برد. 

خواندن کتاب اصلاحات ارضی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران، به ویژه دوست‌داران تاریخ اجتماعی و سیاسی.

بخشی از کتاب اصلاحات ارضی

در دولت دکتر علی امینی فرمانی از بالا به نام «اصلاحات ارضی» به دولت وی ابلاغ شد. برابر این فرمان می‌بایست اصلاحات ارضی به‌فوریت به اجرا درآید. این‌زمان شاه اجرای اصلاحات ارضی را به‌فوریت خواستار شد، زیرا جبههٔ ملی دوم به‌منظور توسعهٔ سیاسی، جنبش وسیعی برای اجرای قانون اساسی و برپایی انتخابات مجلس شورا و مهار استبداد به‌راه انداخته بود. پس از انحلال مجلس شورای ملی توسط شاه و امینی، تشکیل مجدد مجلس شورای ملی، از طریق برگزاری انتخابات آزاد سرلوحهٔ خواسته‌های جبههٔ ملی دوم بود. در تهران، اصفهان، شیراز، کاشان و آذربایجان موضوع آزادی بیان و اجتماعات و اجرای قانون اساسی در درجهٔ اول خواسته‌های اجتماعی قرار داشت.

در اوج مبارزه برای آزادی، فرمان انحلال مجلس صادر شد و به‌دنبال آن برای ضربه زدن به جنبش آزادی‌خواهانهٔ جبههٔ ملی، فرمان «انقلاب شاه و مردم» برای اصلاحات ارضی و سهیم شدن کارگران در سود کارخانه‌ها به دولت امینی ابلاغ شد. اصلاحات ارضی در سرلوحهٔ این فرمان قرار داشت؛ تأکید بر اجرای اصلاحات ارضی، تحمیلی و مصلحتی بود. شاه کم‌ترین تمایلی به از دست دادن سلطهٔ مالی و مالکیت بی‌نظیر خود نداشت. همین شاه به‌منظور عقب راندن نیروهای ملی، دموکرات و عدالت‌خواهان طرح اصلاحات ارضی را با حمایت و کمک «اصل ۴ ترومن» به اجرا گذاشت.

ذکر این واقعیت و حقیقت لازم است که در این زمان دولت‌های ایالات متحدهٔ آمریکا و بریتانیا در این امر متفق بودند که به قدرت رسیدن جبههٔ ملی دوم و مبارزات آزادی‌خواهانه که در سال ۱۳۴۰ در اوج بود، به‌نفع دول غربی نیست. زیرا اولین عمل سیاسی که پس از پیروزی جبههٔ ملی دوم مطرح خواهد شد، طرد تبعات کودتای ۲۸ مرداد خواهد بود؛ یعنی لغو قراردادهای کنسرسیوم نفت، پیمان سنتو و شرکت‌های چندملیتی بازرگانی. مشاوران شاه در سال ۱۳۴۰ با یادآوری و توجه به دوران نهضت ملی و دولت دکتر مصدق شبح همان وقایع را در سپهر سیاست و جامعهٔ ایران می‌دیدند و به شاه هشدار دادند.

برای جلوگیری از پیروزی آزادی‌خواهان (جبههٔ ملی دوم)، طرح اصلاحات اجتماعی کنترل شده و تحت زعامت و رهبری شاه را که در سرلوحهٔ آن موضوع اصلاحات ارضی و سهیم شدن کارگران در سود کارخانه‌ها قرار داشت، تهیه کردند و با اجرای چنین طرح‌هایی روستائیان و کارگران را به وسط میدان مبارزات اجتماعی (خیابان‌ها، میادین و سالن‌های مرکزی شهرها) آوردند. متأسفانه جبههٔ ملی ایران در حمایت و هم‌بستگی از خواسته‌های روستائیان و کارگران که نقش تعیین‌کننده‌ای در مبارزات اجتماعی داشتند، کاملاً بی‌اعتنا بود.

دولت آمریکا و دربار شاه تاب تحمل مبارزات جبههٔ ملی دوم را نداشت و به‌شدت با آن مخالف بود؛ به‌ویژه پس از کودتای ۲۸ مرداد که منابع ثروت و سرمایهٔ ایران به تصرف دولت آمریکا و دول غرب درآمد. اساس جنبش اعتراضی ملت ایران که در جبههٔ ملی تبلّور می‌یافت، مخالفت سرمایه‌داری ملی (بازار) با انحصارات خارجی بود و نقش بازار در ایجاد و استمرار این مبارزات اجتماعی باید در نظر گرفته شود.

کار اصلاحات ارضی شاهانه طوری سازمان‌دهی شد که عنان اختیار در دست شاه و اسداله علم باشد؛ هیاهوی امینی و ارسنجانی، سطحی و تبلیغاتی و بیشتر جنبهٔ اجرائی و طبق دستور ملوکانه (!) بود. و همهٔ این تبلیغات برای اصلاحات ارضی در حالی شکل می‌گرفت که نه قانون مدون و جامع‌الاطرافی وجود داشت؛ نه کادر صالح، امین و درستکاری؛ نه احزاب ملی و مترقی بودند و نه سندیکاهای کارگری و انجمن‌های دهقانی؛ نه از روزنامه‌های افشاگر و منتقد خبری بود؛ و نه مجلس و دولت پاسخ‌گویی وجود داشت. در نتیجه، اصلاحات ارضی در کشور به ضد خود تبدیل شد و جریان استحالهٔ آن به سلطهٔ سرمایه‌داران و قدرت‌مندان دولتی و درباری و سلطهٔ شرکت‌های خارجی بر اراضی مرغوب کشاورزی منتهی گردید. اراضی زیر سدهای دز و دشت خوزستان و اراضی شرکت سفیدرود در رشت و حومهٔ آن در تیول و بهره‌برداری این گروه قرار گرفت.