کتاب در پی سرچشمه‌های ادیان

البته نباید فکر کنیم که این واژه لزوماً باید اعتقاد به خدا، ایزدان، یا ارواح را در خود داشته باشد، بلکه به هر تجربهٔ مقدسی ارجاع داده می‌شود و درنتیجه با مفهوم هستی، معنا و حقیقت پیوند دارد.

اینک باید به این نکته توجه کنیم که شروع تطبیق ادیان طی اواسط قرن نوزدهم و در اوج تبلیغات اثبات‌گرایی و ماده‌گرایی به‌وقوع پیوست. اوگوست کنت کتابش را با عنوان اصول و قواعد اثبات‌گرایی (Catechisme positiviste) را در ۱۸۵۲ و نظام سیاسی اثبات‌گرایی (Systeme de politique positive) را بین سال‌های ۱۸۵۵ تا ۱۸۵۸ منتشر کرد. در ۱۸۵۵ لودویگ بوخنر اثرش به نام نیرو و ماده (Kraft und Stoffe) را منتشر کرد. در این کتاب تلاش او اثبات این بود که طبیعت هیچ هدف و غایتی ندارد، حیات از طریق نسل‌ها تولید می‌شود، و روح و ذهن نیز توابع اندامی هستند. افزون براین،‌ بوخنر براین اصرار داشت که ذهن برایند تمامی نیروهای متحد شده در مغز است، و با احتمال بیشتر،‌ آنچه را که روح می‌نامیم یا ذهن تأثیر «الکتریسیتهٔ عصبی» است.

این کشفیات،‌ فرضیه‌ها و نظریه‌های جدید که علاقهٔ تحصیل‌کردگان را در تمام دنیا حسابی برانگیخته بود، به‌سرعت در بین مردم معمولی طرفدار پیدا کرد. یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های آن دوره تاریخ آفرینش طبیعی اثر ارنست هاکل بود که در ۱۸۶۸ منتشر و پیش از پایان قرن به چندین زبان ترجمه و بیش از بیست بار تجدید چاپ شد. باید اعتراف کرد که هاکل نه فیلسوف بود و نه یک متفکر ذاتی. او تحت تأثیر داروین اندیشید که نظریهٔ تکامل مسیر پرشکوهی را برای مفهوم مکانیستی طبیعت باز می‌کند. برطبق نظر هاکل، نظریهٔ تکامل توصیفات الهیاتی و فرجام‌شناختی را منسوخ ساخت و در همان چرخش،‌ خاستگاه حیات را برحسب علل طبیعی به‌خوبی قابل فهم کرد.

رشتهٔ نوین «تاریخ ادیان» شروع کرده بود که به‌سرعت رشد کند. ماکس مولر که در مقاله‌اش باعنوان سخنانی دربارهٔ علم زبان نظریهٔ خود را در باب اسطورهٔ خورشید درمیان آریایی‌ها (مهرپرستی) معرفی کرد براین باور بود که خلق اساطیر ناشی از نوعی «بیماری زبانی» است. ادوارد برنت تیلر در ۱۸۷۱ کتاب فرهنگ ابتدایی را منتشر کرد که کوشش تحسین‌آمیزی به‌خرج داده بود تا خاستگاه و تحول تجربه‌های دینی و باورهای دینی را بازسازی کند. تیلر اولین مرحله از دین را با آنچه که او جاندارپنداری (animism) می‌نامید، همسان گرفت:‌ جاندارپنداری همان باوری است که یعنی طبیعت جان دارد، یعنی روح دارد. از دل جاندارپنداری ابتدا چند خداپرستی ظاهر شد،‌ و چندخداپرستی به یک خداپرستی انجامید.