کتاب در پی سرچشمه‌های ادیان

فاهیم کهن الهیاتی،‌ جزم‌های دینی، باورها، مناسک، نهادها و غیره، به‌طور گسترده‌ای همگی از معنا تهی و نابود شده‌اند. اما هرگز هیچ انسان زنده و نرمالی نمی‌تواند برای وجدانش، از فعالیت منطقی و عقلانی بکاهد، زیرا انسان مدرن هنوز رویا می‌بیند، عاشق می‌شود، به موسیقی گوش می‌دهد، به تماشای تئاتر می‌رود، فیلم تماشا می‌کند، کتاب می‌خواند ــ و خلاصه اینکه، نه تنها در یک جهان تاریخی و طبیعی بلکه در جهانی وجودین و خصوصی، و در عالمی خیالین زندگی می‌کند. پس اساساً مورخ و پدیدارشناس ادیان کسی است که توانایی شناخت و رمزگشایی ساختارهای «دینی» و معانی این جهان‌های خصوصی یا عوالم خیالین را دارد.

برای توصیف همهٔ انواع تجربیات مقدس و معنوی درحال حاضر بهتر از «دین» واژهٔ دیگری در اختیار نداریم. این اصطلاح، که بار فرهنگی سنگین و به همان اندازه محدودیت‌های زیادی را هم تحمل کرده، تاریخی طولانی پشت سرش دارد. شگفت اینکه واژهٔ دین بی‌هیچ تمایزی برای تمامی ادیان شرق نزدیک باستان (بین‌النهرینی)، برای یهودیت، مسیحیت و اسلام یا هندوئیسم و بودیسم و کنفوسیانیسم و نیز حتی برای آیین‌های جماعات ابتدایی به‌کار می‌رود. به‌هرحال، شاید دیگر خیلی دیر باشد که بخواهیم در پی یک واژهٔ دیگر یا ساختن واژه‌ای برای این منظور باشیم؛ «دین» هنوز هم واژه‌ای کاربردی است، و البته نباید فکر کنیم که این واژه لزوماً باید اعتقاد به خدا، ایزدان، یا ارواح را در خود داشته باشد، بلکه به هر تجربهٔ مقدسی ارجاع داده می‌شود و درنتیجه با مفهوم هستی، معنا و حقیقت پیوند دارد.

البته نباید فکر کنیم که این واژه لزوماً باید اعتقاد به خدا، ایزدان، یا ارواح را در خود داشته باشد، بلکه به هر تجربهٔ مقدسی ارجاع داده می‌شود و درنتیجه با مفهوم هستی، معنا و حقیقت پیوند دارد.

حیات انسان زمانی معنادار می‌شود که از نمونه‌های عالی آشکارشده با موجودات فوق‌طبیعی تقلید می‌کند. تقلید از نمونه‌های فراانسانی سازندهٔ یکی از اولین شرایط زندگی «دینی» است،‌ یعنی آن ویژگی (شرط) ساختاری که بی‌اعتنا به فرهنگ و همهٔ قاعده‌هاست. از کهن‌ترین متون دینی که دردسترس هستند تا مسیحیت و اسلام، تقلید از خدا (imitatio dei) درحکم یک هنجار (قاعده) و خطوط راهنمای هستی بشر، هرگز قطع نشده است؛ درواقع، غیر این محال بوده است. در کهن‌ترین لایه‌های فرهنگ، صِرف زیستن درحکم موجود بشری به‌خودی خود یک عمل دینی است، یعنی تغذیه‌شدن، حیات جنسی، و کار ارزش مذهبی و مقدس دارد. به‌عبارت دیگر، انسان «بودن» ــ یا بهتر بگوییم، انسان «شدن» ــ به‌معنای «دینی» بودن است.

پیشتر در کتاب‌های قبلی، در این باره که خود امر مقدس چه ضد و نقیض‌هایی دارد (دیالکتیک) و در چه اشکالی خود را می‌نمایاند (ریخت‌شناسی)، بحث کرده‌ام و نیازی به تکرار آن نمی‌بینم. تنها کافی است بگویم که «امر مقدس» عنصری در ساختار آگاهی است نه مرحله‌ای در تاریخ آگاهی. یک جهان معنادار ــ و اینکه بشر هرگز نمی‌تواند در «آشوب» زندگی کند ــ نتیجهٔ یک فرایند پرتضاد است که احتمالاً تجلی مقدس نامیده می‌شود.

جهان غرب نیز شاهد ازهم پاشیدگی شمار زیادی از فلسفه‌ها و ایدئولوژی‌های غیرعقلانی بود. کتاب نیروی حیات برگسون،‌ کشف ناخودآگاه فروید،‌ بررسی‌های لِوی برول که او ذهنیت عرفانی و پیشامنطقی می‌نامید،‌ و مقدس رودولف اوتو درست به اندازهٔ تحولات هنری دادائیسم و سوررئالیسم برخی از حوادث مهم در تاریخ روند عقلانیت‌زدایی مدرن را برجسته می‌سازند

انسان غربی خود را جانشین خدا می‌داند و صاحب وحی،‌ ارباب دنیا،‌ نگارندهٔ تنها فرهنگ معتبر عالم،‌ خالق تنها علم واقعی و مفید و غیره...اما اینک دریافته که در همان سطحی است که دیگر انسان‌های جهان هستند،‌ که یعنی، هم محدود در ناآگاهی است و هم در تاریخ ــ دیگر آفرینندهٔ یکتای فرهنگ والا نیست؛‌ دیگر ارباب دنیا نیست؛ و از نظر فرهنگی در معرض انقراض است. آن زمان که پل والری اظهار داشت:‌ «اینک می‌دانیم که ما نیز مانند تمدن‌های دیگر فناپذیریم،» تاریخ‌گرایی بدبینانهٔ دیلتای را فریاد می‌کرد.

فیزیکی‌شیمیایی. از نظر دانشمندان و روشنفکران علم‌زدهٔ نیمهٔ دوم قرن نوزدهم، ماده نه تنها تمامی مسئله‌ها را حل کرد، بلکه همچنین آیندهٔ نوع بشر را به یک ارتقای مداوم، بدون احساس و ملال‌آور تقلیل داد. انسان قرار است از طریق علم، ماده را هرچه بهتر و دقیق‌تر بشناسد و تسلط تمام‌عیار بر آن یابد. و هیچ پایانی برای این کمال‌یابی روبه‌رشد وجود نخواهد داشت. اینک می‌توان راز این اعتمادبه‌نفس پرشور در علم، تعلیم و تربیت علمی و تولید یک نوع خوش‌بینی مسیحایی دینی را افشا کرد:‌ انسان سرانجامی آزاد، خوشحال،‌ ثروتمند و قدرتمند خواهد داشت.

رشتهٔ نوین «تاریخ ادیان» شروع کرده بود که به‌سرعت رشد کند. ماکس مولر که در مقاله‌اش باعنوان سخنانی دربارهٔ علم زبان نظریهٔ خود را در باب اسطورهٔ خورشید درمیان آریایی‌ها (مهرپرستی) معرفی کرد براین باور بود که خلق اساطیر ناشی از نوعی «بیماری زبانی» است. ادوارد برنت تیلر در ۱۸۷۱ کتاب فرهنگ ابتدایی را منتشر کرد که کوشش تحسین‌آمیزی به‌خرج داده بود تا خاستگاه و تحول تجربه‌های دینی و باورهای دینی را بازسازی کند. تیلر اولین مرحله از دین را با آنچه که او جاندارپنداری (animism) می‌نامید، همسان گرفت:‌ جاندارپنداری همان باوری است که یعنی طبیعت جان دارد، یعنی روح دارد. از دل جاندارپنداری ابتدا چند خداپرستی ظاهر شد،‌ و چندخداپرستی به یک خداپرستی انجامید.

این کشفیات،‌ فرضیه‌ها و نظریه‌های جدید که علاقهٔ تحصیل‌کردگان را در تمام دنیا حسابی برانگیخته بود، به‌سرعت در بین مردم معمولی طرفدار پیدا کرد. یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های آن دوره تاریخ آفرینش طبیعی اثر ارنست هاکل بود که در ۱۸۶۸ منتشر و پیش از پایان قرن به چندین زبان ترجمه و بیش از بیست بار تجدید چاپ شد. باید اعتراف کرد که هاکل نه فیلسوف بود و نه یک متفکر ذاتی. او تحت تأثیر داروین اندیشید که نظریهٔ تکامل مسیر پرشکوهی را برای مفهوم مکانیستی طبیعت باز می‌کند. برطبق نظر هاکل، نظریهٔ تکامل توصیفات الهیاتی و فرجام‌شناختی را منسوخ ساخت و در همان چرخش،‌ خاستگاه حیات را برحسب علل طبیعی به‌خوبی قابل فهم کرد.