کتاب دام های اجتماعی و مسئله اعتماد

کتاب دام های اجتماعی و مسئله اعتماد نوشتهٔ بو روثستاین و ترجمهٔ لادن رهبری، محمود شارع پور، محمد فاضلی و سجاد فتاحی و ویراستهٔ خاطره اکرمی است و انتشارات آگه آن را منتشر کرده است. این کتاب یکی از مهم‌ترین مسائل در عرصهٔ نظام‌های اجتماعی و اندیشهٔ اجتماعی دربارهٔ این نظام‌ها، و ایده‌هایی عمیق دربارهٔ آن‌ها را طرح می‌کند. اما جدای از این اهمیت کلی، برای اندیشه‌کردن دربارهٔ مسائل جامعهٔ ایران نیز راهگشاست.

درباره کتاب دام های اجتماعی و مسئله اعتماد

کتاب دام های اجتماعی و مسئله اعتماد در درجهٔ اول ایدهٔ «دام‌های اجتماعی» را طرح می‌کند. جامعهٔ بشری به‌طور کلی درگیر دام‌های اجتماعی است و این می‌تواند وضعیت خطرناکی پدید آورد. دام اجتماعی وضعیتی است که وقتی بهرهٔ کوتاه‌مدت امری در اولویت قرار می‌گیرد، در درازمدت کنش‌گر زیان می‌کند. خیلی ساده است، می‌توانید در کوتاه‌مدت با لذتِ تمام، انواع غذاهای چرب، شور و شیرین را مصرف کنید و منتظر باشید تا در درازمدت همهٔ زیان‌های چاقی را ببینید. بحران زیست‌محیطی در کنار تلاش کشورها برای حفظ رشد اقتصادی، نمودی از دام اجتماعی است. وقتی هر کشوری می‌کوشد عقلانی عمل کند و تولید بیشتر با هزینه‌های کمتر را محقق سازد، نتیجهٔ نهایی فاجعه‌ای است که حتماً زیستن بر روی زمین را دشوارتر می‌سازد و هزینه‌های زیادی را بر همگان تحمیل می‌کند که ممکن است در درازمدت از منافع رشد اقتصادی فعلی بیش‌تر باشد. همین وضعیت در سطح ملی نیز حکم‌فرماست. برای هر شهروند عاقلانه است که مالیات و عوارض نپردازد، اما از خدمات شهری بهره ببرد. وقتی همگان یا اکثریت قابل توجهی به این ترتیب عاقلانه عمل کنند، نتیجهٔ نهایی فلج‌شدن خدمات عمومی برای همگان است. این مسئله درخصوص استفاده از اتومبیل شخصی و ترافیک و آلودگی هوا، بهره‌برداری از مراتع و رشوه‌پرداختن برای پیش‌افتادن در فعالیت‌های اقتصادی و کسب مجوزها نیز صادق است. روثستاین مسئلهٔ دام‌های اجتماعی را در کانون نظریه‌پردازی قرار می‌دهد و ایده‌های مهمی برای بررسی و حل این مسئله طرح می‌کند.

روثستاین نشان می‌دهد که حل مسئلهٔ دام‌های اجتماعی در گرو ایجاد اعتماد و سرمایهٔ اجتماعی در جوامع است. به‌عقیدهٔ وی استقرار هر نظام نظارتی دیگری در غیاب اعتماد، بسیار هزینه‌بر است. به‌علاوه، افراد به‌تنهایی قادر نیستند از دام‌های اجتماعی بگریزند. در شرایطی که همگان براساس نفع شخصی خود عمل می‌کنند، عاقلانه نیست که فردی تنها بازیگر صادق میدان باشد و از نفع شخصی خویش بگذرد. این بدان‌معناست که برای گریز از دام‌های اجتماعی، اعتمادی لازم است که فراتر از اخلاق فردی، بر بنیان‌های نهادی استوار شده باشد.

این کتاب با دو معمای فکری آغاز شد. اول این‌که چرا سطوح اعتماد اجتماعی و سرمایهٔ اجتماعی در کشورهای منطقهٔ نوردیک این‌قدر بالاست. درواقع، براساس معیارهای مأخوذ از پیمایش‌های استاندارد، سطح اعتماد اجتماعی در دانمارک، فنلاند، نروژ و سوئد از هر کشور دیگری بیشتر است. 

معمای دیگر این بود که سطح اعتماد اجتماعی مردم را نمی‌توان به فعالیتشان در انجمن داوطلبانه نسبت داد. در حالی‌که تصور می‌شود سطح بالای اعتماد اجتماعی به‌شدت با شماری از فواید فردی، اجتماعی و اقتصادی هم‌بستگی دارد، اصلی‌ترین تبیین برای چگونگی تولید این «سرمایهٔ اجتماعی» را نمی‌توان در مطالعات تجربی تأیید کرد. خلاصه این‌که، فعال‌شدن مردم در انجمن‌های داوطلبانه، اعتماد آن‌ها به بقیهٔ مردم را به‌طور کلی افزایش نمی‌دهد. این یافته مسئلهٔ مهمی برای علوم اجتماعی پدید آورد. ابزار نظری جدید و مهمی ـ سرمایهٔ اجتماعی ــ کشف شده بود که تصور می‌شد فواید بسیاری برای افراد و هم‌چنین گروه‌ها و کل جوامع داشته باشد. اما در تحقیقات تجربی نمی‌شد بر اصلی‌ترین نظریهٔ چگونگی تولید سرمایهٔ اجتماعی تأیید کرد.

این کتاب تلاشی برای حل‌کردن هر دو معما دربارهٔ سرمایه و اعتماد اجتماعی، از طریق سروته‌کردن منطق علّی است. در یک جمله، استدلال اصلی این است که اعتماد اجتماعی «از پایین» تولید نمی‌شود بلکه «از بالا» تولید می‌شود. دقیق‌تر این‌که، نوع خاصی از نهادهای سیاسی هستند که اعتماد تولید می‌کنند. نهادهای حکومتی و خط‌مشی‌هایی که برابری سیاسی، حقوقی و اجتماعی تولید می‌کنند، و بر اصول انصاف، صداقت و بی‌طرفی بنا شده‌اند، اعتماد به‌بار می‌آورند. استدلال می‌شود که منطق فراگیر شیوهٔ نوردیک دولت رفاهی است که به بهترین وجه به چنین نهادهایی شباهت دارد که بیشترین مناسبت را با تولید برابری سیاسی، حقوقی و اجتماعی دارند. هم‌چنین گونهٔ نوردیک دولت رفاهی میزان زیادی اعتماد تولید می‌کند و متکی بر سطوح بالایی از اعتماد اجتماعی است. 

خواندن کتاب دام های اجتماعی و مسئله اعتماد را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران رشته‌های جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، فلسفه، اقتصاد و روان‌شناسی اجتماعی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب دام های اجتماعی و مسئله اعتماد

«تمام سفرهای فکری دارای نقطهٔ شروع خاصی هستند. این سفر من پنج سال پیش، در غروب یک روز طولانی در شهر مسکو آغاز شد. در نوامبر سال ۱۹۹۷ وزارت امور خارجه سوئد از من دعوت کرد تا در محل سفارت سوئد در پایتخت روسیه سخنرانی کنم. قرار بود به‌زودی رئیس‌جمهور وقت روسیه، بوریس یلتسین، اولین (و تنها) بازدید رسمی خود از سوئد را به‌عمل آورد و پرسنل اداری و سیاست‌مداران همراه او در این سفر مشتاق به کسب اطلاعات بیش‌تر در مورد جامعهٔ سوئد بودند. مقامات وزارت امور خارجه که با من تماس گرفته بودند اطلاع دادند که این افراد در مورد موضوعات زیادی کنجکاو هستند، ولی آن‌چه که از من خواسته شده بود ارائهٔ یک سخنرانی در مورد نحوهٔ عمل دولت رفاهی سوئد و این نکته بود که چگونه مردم سوئد دولت این کشور را کنترل می‌کنند. به‌نظرم پیشنهاد جالبی بود، لذا دعوت آن‌ها را مشتاقانه پذیرفتم. باید اضافه کنم که من هیچ تجربهٔ شخصی واقعی از کشور روسیه نداشتم و تماس من با جامعهٔ تحقیقاتی گستردهٔ سوئدی و بین‌المللی که متمرکز بر کشورهای اروپای شرقی بودند، در آن زمان به‌مراتب محدودتر از اکنون بود.

سخنرانی من که به روسی ترجمه می‌شد متأسفانه تا حدودی از نوع سخنرانی‌های عادی و پیش‌پاافتاده بود. بخش اعظم سخنرانی من اختصاص داشت به بیان تفاوت‌های پیچیدهٔ برنامه‌های رفاهی فراگیر و گزینشی۸، حق شهروندان سوئدی برای اعتراض به تصمیمات ادارات دولتی، پشت‌پرده‌های مربوط به اصل دسترسی عموم مردم به اطلاعات رسمی، و تشریح نهادهای ویژه نظیر ادارهٔ رسیدگی به شکایات در پارلمان. بخشی از این سخنرانی از مطالب تدریس من در کلاس درس سیاست مدیریت دولتی و بخش بیش‌تر آن از مطالب کتابی بود که در مورد سیاست‌های رفاهی سوئد در چند سال قبل منتشر کرده بودم (روثستاین، a۱۹۹۸). با وجود این، مخاطبان روسی به‌شدت مجذوب سخنان‌ام بودند به‌خصوص وقتی که به عظمت اقتصادی بخش دولتی در سوئد پی بردند.

به‌دنبال سخنرانی من و دیگر سخنرانان مدعو از کشور سوئد، سفارت در وقت استراحت، به رسم مرسوم در محیط‌های دیپلماتیک، شرایطی فراهم کرد تا امکان گفت‌وگوی غیررسمی بین ما و مخاطبان روس فراهم آید. یکی از افرادی که با من صحبت کرد خودش را مقام سوم ادارهٔ مالیات روسیه معرفی کرد. او به من گفت که بنابه دلایل خاصی به‌شدت به کشور سوئد و نظام مدیریت دولتی سوئد علاقه‌مند است. او با همکاران خود در ادارهٔ ملی مالیات سوئد در استکهلم در تماس بوده و از آن‌ها خبر بسیار عجیبی شنیده: این‌که ادارهٔ ملی مالیات سوئد توانسته ۹۸.۷ درصد از مبالغ قبوض ارسالی برای مؤدیان مالیاتی سوئد را وصول کند. او از من پرسید: آیا این امر امکان‌پذیر است؟ یا این‌که آن‌ها او را دست انداخته‌اند؟ تعجب او از این جهت بود که بزرگ‌ترین مشکل ادارهٔ مالیات روسیه در آن زمان این بود که نمی‌توانستند بیش از ۲۴ درصد کل مالیات مربوطه را از شهروندان روسی جمع‌آوری کنند.»