کتاب جامعه نگاری عهد قاجار

کتاب جامعه نگاری عهد قاجار نوشتهٔ پریسا کدیور است و گروه انتشاراتی ققنوس آن را منتشر کرده است. موضوع این کتاب تاریخ اجتماعی و زندگی روزمرهٔ مردم در دوران قاجار است.

درباره کتاب جامعه نگاری عهد قاجار

کتاب جامعه نگاری عهد قاجار با نگاهی بین‌رشته‌ای که مبتنی بر تاریخی‌سازی علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی و اقتصادی است، نوع جدیدی از روش‌شناسی مطالعات تاریخی را اتخاذ کرده که تلفیقی نوآورانه از تجربه‌های تاریخ‌نویسی مردم است. اگرچه این شیوه از نگارشِ تاریخْ خط سیر فراخی را طی می‌کند، با نگاهی جزئی‌نگرانه زندگی روزانه، مناسبات خانوادگی، کسب‌وکار و تفریح و سرگرمی، و فرهنگ و اندیشهٔ ایرانیان عهد قاجار را بررسی می‌کند. از این منظر، پرداختن به جزئیات آداب و رسوم روزمره، مانند آداب مهمانی و معاشرت، غذا خوردن، ازدواج و سفر و... نه‌تنها به عنوان قطعاتی از پازل زندگی فردی و جمعی در آن دوره حائز اهمیت است، بلکه شرح کیفیت و چگونگی زندگی مردم عادی زوایای پنهان بستر فرهنگی و اجتماعی آن دوره را روشن می‌کند و می‌تواند به درک دقیق‌تر و وسیع‌تری از سیر تحولات اجتماعی و سیاسی دورهٔ قاجار بینجامد. این نوع تاریخ‌نگاری حتی به ما کمک می‌کند که نگاه جامع‌تری به کامیابی‌ها و ناکامی‌های نخبگان فکری و رجال سیاسی در اصلاح جامعهٔ قاجار داشته باشیم.

پریسا کدیور در کتاب جامعه نگاری عهد قاجار نویسنده کوشیده‌ تجارب تاریخ عامه در دورهٔ قاجار را به نثری سلیس، روان و زبانی ساده روایت کند.

از آنجا که گفتمان غالب تاریخ‌نویسی نگارش تاریخ حکمرانان و رجال درباری و بازخوانی و تحلیل رویدادهای مهم سیاسی بوده است، منابع تاریخ‌نگاری سنتی و متون رسمی به‌جامانده از گذشته که محصول مورخان درباری است قادر به تأمین داده‌های مورد نیاز تاریخ‌نگاری اجتماعی و زیرشاخهٔ آن، تاریخ‌نگاری زندگی روزمره، نیستند. کتاب‌شناسی تاریخ قاجار در سیطرهٔ بلامنازع مورخان نخبه‌گرای سیاسی و فکری است. بنابراین فرودستان در حاشیهٔ اوراق تاریخ جای گرفته‌اند. از این رو، جست‌مجوی آنان در متن تاریخ نوشته‌ها امر پرمشقتی است. با وجود این، برای مطالعهٔ زندگی روزمرهٔ گمشده‌های تاریخ، نویسنده به سراغ تمام منابع در دسترس از قبیل اسناد رسمی، قراردادها، عقدنامه‌ها، گزارش‌های رسمی پلیس، مکاتبات شخصی، روزنامه‌ها و مکتوبات آن دوره رفته و از میان آن‌همه، در سفرنامه‌ها و روزنگارها رد پای بیشتری از مردم عادی یافته است. از این رو، در این پژوهش با گشاده‌دستی از این منابع بهره گرفته شده است.

کتاب جامعه نگاری عهد قاجار همچون اثر پیشین نگارنده، پرده‌نشینان عهد ناصری که به جنبه‌های مختلف زیست زنان در عهد قاجار پرداخته، ادامهٔ پژوهش حول گوشه‌نشینان تاریخ ایران و نگارش تاریخ از پایین است.

این اثر با عبور از مرزهای تاریخ‌نگاری سنتی به حوزه‌های گوناگون زندگی مردمان دورهٔ قاجار وارد شده است. بنابراین، از رهگذر پرداختن به «طبقات اجتماعی»، «ساختار اقتصادی»، و «ساختار شهری» که سه فصل ابتدایی کتاب را به خود اختصاص داده است، بستر زیست اجتماعی و کسب‌وکار و معیشت عامه را به تصویر می‌کشد. در ادامه، در فصل‌های «خلق‌وخوی ایرانیان»، «آیین‌های ملی و مذهبی» و «آداب و رسوم و روزمرّ‌گی‌های مردم» رویکردی جزئی‌نگارانه می‌یابد و با نگاهی موشکافانه به زندگی روزانهٔ جامعهٔ قاجار می‌پردازد. از این منظر، به پوشش و آرایش مردان و زنان، آداب و رسوم مهمانی، عادات تغذیه و نوع خوردوخوراک، چگونگی سفرکردن، وضعیت بهداشت و درمان، رسوم و عرف حاکم بر ازدواج و آیین‌ها و جشن‌ها و سوگواری‌های ملی و مذهبی پرداخته می‌شود. 

خواندن کتاب جامعه نگاری عهد قاجار را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ تاریخ دورهٔ قاجار و جامعه‌شناسی و دوستداران کتاب‌های تاریخی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب جامعه نگاری عهد قاجار

«آن‌گونه که سیاحان اروپایی آورده‌اند، صنعتکاران مردمانی باهوش و بااستعداد بودند. کنت دو گوبینو در وصف آن دسته از کارگرانی که «افرازمند» بودند می‌نویسد: «آنان برخلاف کارگران اروپایی که تخصصی کار می‌کردند، مصنوعات مختلفی می‌ساختند. به‌ویژه بسیار علاقه‌مند به ساخت مصنوعات اروپایی از روی نمونه‌های عینی بودند و این کار را با مهارت زیاد انجام می‌دادند. در شیراز و اصفهان چاقوهایی می‌سازند که عیناً نظیر چاقوهای انگلستان است و به قدری در ساختن این چاقوها مهارت دارند که شخص دچار حیرت می‌شود به‌ویژه آن‌که کلمهٔ لندن هم روی تیغهٔ چاقو نوشته شده است. در جای دیگر یک نفر قفل‌سازی را مشاهده کردم که مهمیز سواری می‌ساخت و با این‌که تازه شروع به این صنعت کرده بود مهمیزهای او هیچ دست‌کم از مهمیزهای اروپایی نداشت و در عوض بهای آن یک‌سوم بهای مهمیزهای اروپایی بود.»

ناگفته نماند که در قریب‌به‌اتفاق سفرنامه‌های فرنگیان، در کنار ذکر مهارت و استعداد کارگران صنعتکار ایرانی از سهل‌انگاری، مسامحه و بدقولی آنان نیز سخن گفته شده است؛ در ادامهٔ روایت گوبینو آمده است: «کارگر ایرانی هرگز خود را ملزم نمی‌داند که در روز و ساعت معین کار خود را تحویل بدهد ... و اگر شما مزد کارگر ایرانی را جلو بدهید هرگز اطمینان نخواهید داشت که کار شما را رأس وعده تحویل بدهد و اصلاً ممکن است در نتیجهٔ این عمل و چون مزد خود را پیش‌خور کرده، موضوع کار از بین برود.»

تأخیر کسبه و پیشه‌وران در تحویل کالا به مشتری با آن‌که عمومیت داشت و امری رایج شمرده می‌شد، باز هم موجب نارضایتی و حتی دعوا و نزاع‌های شدید بین طرفین می‌گشت. در یکی از گزارش‌های پلیس تهران از محلهٔ دولت آمده: «داوود مسیحی خیاط چند روز قبل به مارکار نام کفشدوز سفارش کرده بود یک جفت کفش بدوزد. مشارالیه مسامحه نموده تا این‌که دیروز نزاعشان شد. مارکار با چاقو دو سه زخم جزئی به داوود مسیحی می‌زند، دو سه نفر از فراش‌های وزارت خارجه که در آن‌جا حضور داشتند او را گرفته نزد جناب اشرف مشیرالدوله می‌برند.» 

کسبه، پیشه‌وران و صنعتگرانِ بازار متمرکزترین و عمده‌ترین تشکیلات اقتصادی شهرها را تشکیل می‌دادند. عموم اصناف و کسبهٔ بازار به نوعی برای بازرگانان کار می‌کردند، به طوری که به ادعای گوبینو, «می‌توان گفت بازرگانان ایرانی ارباب طبقات اصناف بودند.»