کتاب حماسه و نافرمانی

کتاب حماسه و نافرمانی (بررسی شاهنامه فردوسی) با عنوان انگلیسی Epic and sedition: the case of Ferdowsi's Shāhnāmeh، نوشته دیک دیویس و با ترجمه سهراب طاوسی، اثری پژوهشی درباره‌ی شاهنامه‌ی فردوسی است که در سال ۱۳۹۶ توسط گروه انتشاراتی ققنوس منتشر شده است. این کتاب که در سال ۱۴۰۴ به چاپ چهارم رسیده، با نگاهی تحلیلی و انتقادی به شاهنامه، هم به بررسی ساختار و محتوای این اثر بزرگ می‌پردازد، هم تلاش می‌کند برداشت‌های رایج و گاه کلیشه‌ای درباره‌ی شاهنامه را به چالش بکشد. دیک دیویس که سال‌ها در ایران زندگی و تدریس کرده، با رویکردی میان‌رشته‌ای و باتکیه‌بر تجربه‌ی شخصی و مطالعات دانشگاهی خود، شاهنامه را از منظرهای مختلف تاریخی، اسطوره‌ای، ادبی و سیاسی مورد واکاوی قرار داده است. کتاب حماسه و نافرمانی اثری است که هم به علاقه‌مندان به ادبیات کلاسیک فارسی و هم به پژوهشگران حوزه‌ی نقد ادبی و تاریخ فرهنگی ایران پیشنهاد می‌شود. نسخه‌ی الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب حماسه و نافرمانی اثر دیک دیویس

کتاب حماسه و نافرمانی اثری پژوهشی و تحلیلی درباره‌ی شاهنامه‌ی فردوسی است که دیک دیویس، ایران‌شناس و شاعر انگلیسی، آن را نگاشته است. این کتاب در دسته‌ی آثار نقد ادبی و مطالعات شاهنامه‌پژوهی قرار می‌گیرد و به‌ویژه بر ساختار، درونمایه‌ها و جایگاه شاهنامه در فرهنگ ایرانی تمرکز دارد. دیویس با نگاهی بی‌طرفانه و تحلیلی، شاهنامه را نه صرفاً به‌عنوان اثری در ستایش پادشاهی، بلکه به‌عنوان متنی پیچیده و چندلایه بررسی کرده است که در آن مفاهیمی چون وفاداری، نافرمانی، هویت ملی و نقد قدرت بازتاب یافته‌اند.

دیک دیویس با مقایسه‌ی شاهنامه با آثار مشابه در ادبیات جهان و با بررسی منابع تاریخی و اسطوره‌ای، تلاش کرده است نشان دهد فردوسی تا چه اندازه در انتخاب و پرداخت روایت‌ها استقلال داشته و چگونه ارزش‌ها و دغدغه‌های شخصی و اجتماعی خود را در قالب حماسه بیان کرده است. ساختار کتاب شامل مقدمه‌هایی از نویسنده و مترجم، پیش‌گفتار و فصل‌هایی است که هریک به جنبه‌ای از شاهنامه و جایگاه آن در تاریخ و فرهنگ ایران می‌پردازند. دیویس همچنین به تأثیر شاهنامه بر هویت ایرانی و برداشت‌های متفاوت از آن در دوره‌های مختلف تاریخی اشاره کرده است.

خلاصه کتاب حماسه و نافرمانی

حماسه و نافرمانی کتابی است که به تحلیل و تفسیر شاهنامه‌ی فردوسی می‌پردازد. محور اصلی کتاب بررسی این نکته است که شاهنامه صرفاً اثری در ستایش پادشاهی و قدرت نیست، بلکه در لایه‌های زیرین خود نقدهایی جدی به ساختار قدرت، مشروعیت شاهان و مفهوم وفاداری دارد. دیک دیویس با بررسی داستان‌های مختلف شاهنامه، به‌ویژه داستان‌ قیام کاوه و فریدون علیه ضحاک، ماجرای رستم و سهراب و کشمکش‌های میان شاهان و پهلوانان، نشان داده است که فردوسی همواره میان دو ارزش وفاداری به شاه و عدالت فردی و جمعی، تردید و پرسش ایجاد می‌کند.

دیک دیویس تأکید کرده است که فردوسی با انتخاب و پرداخت داستان‌ها، نه‌تنها به بازگویی تاریخ و اسطوره بسنده نکرده، بلکه با افزودن جزئیات روان‌شناختی و اخلاقی، شخصیت‌ها را از حالت دوبعدی خارج کرده و به آن‌ها عمق بخشیده است. او همچنین به تفاوت نگاه فردوسی با مورخان هم‌عصرش مانند طبری و ثعالبی اشاره کرده و نشان داده است که فردوسی برخلاف آن‌ها، نقش پهلوانان و نافرمانی‌های اخلاقی را برجسته کرده است.

در این کتاب، شاهنامه به‌عنوان اثری چندمعنا و پیچیده معرفی شده که در آن، وفاداری به شاه همواره با تردید و نقد همراه است و نافرمانی گاه به‌عنوان واکنشی اخلاقی و انسانی در برابر ظلم و بی‌عدالتی تصویر می‌شود. دیویس با تحلیل ساختار روایی و درونمایه‌های شاهنامه، به این نتیجه رسیده است که فردوسی با وجود وفاداری به سنت‌های حماسی، همواره ارزش‌های انسانی و عدالت را بر قدرت مطلقه ترجیح داده است.

چرا باید کتاب حماسه و نافرمانی را بخوانیم؟

کتاب حماسه و نافرمانی با رویکردی نو به شاهنامه، تصویری متفاوت از این اثر کلاسیک ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که فردوسی هم راوی تاریخ و اسطوره و هم منتقد قدرت و ساختارهای سلطنتی بوده است. این کتاب با تحلیل دقیق داستان‌ها و شخصیت‌ها، به خواننده کمک می‌کند تا لایه‌های پنهان شاهنامه را کشف کند و با مفاهیمی چون هویت ملی، نقد قدرت و نقش نافرمانی در تاریخ ایران آشنا شود. همچنین مقایسه‌ی شاهنامه با آثار مشابه در ادبیات جهان و بررسی تأثیرات فرهنگی و سیاسی آن دیدی گسترده‌تر به مخاطب می‌دهد. مطالعه‌ی این کتاب برای کسانی که به‌دنبال فهم عمیق‌تر از شاهنامه و جایگاه آن در فرهنگ ایرانی هستند، فرصتی ارزشمند فراهم می‌کند تا فراتر از روایت‌های رایج، با پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های این اثر آشنا شوند.

خواندن کتاب حماسه و نافرمانی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

خواندن این کتاب به پژوهشگران ادبیات فارسی، علاقه‌مندان به شاهنامه، دانشجویان رشته‌های تاریخ و فرهنگ ایران و کسانی که دغدغه‌ی هویت ملی و نقد قدرت را دارند، پیشنهاد می‌شود. این اثر برای کسانی که به‌دنبال نگاهی تحلیلی و متفاوت به متون کلاسیک هستند نیز مناسب است.

درباره دیک دیویس

دیک دیویس (متولد ۱۸ آوریل ۱۹۴۵) شاعر، استاد دانشگاه، ایران‌شناس و مترجم انگلیسی‌ـ‌آمریکایی است. او یکی از برجسته‌ترین مترجمان شعر فارسی به انگلیسی و از چهره‌های شناخته‌شده‌ی جنبش فرمالیسم نو در شعر معاصر آمریکا به شمار می‌رود. نشریه‌ی Times Literary Supplement از او به‌عنوان برترین مترجم شعر فارسی یاد کرده است.

دیویس در شهر پورتسموث انگلستان و در خانواده‌ای از طبقه‌ی کارگر به دنیا آمد و دوران کودکی‌اش را در روستای ساحلی ویترنسی در یورکشایر گذراند. پدرش را در دوسالگی از دست داد و مادرش با مردی ازدواج کرد که بعدها تأثیر عمیقی بر جهان‌بینی او گذاشت. خانواده‌اش با وجود امکانات اندک، علاقه‌ی بسیاری به مطالعه داشتند و خانه سرشار از کتاب بود.

در دوران مدرسه، دیویس از معلمان استثنایی و الهام‌بخشی بهره‌مند شد که زمینه‌ی ورودش به دانشگاه کمبریج را فراهم کردند، اتفاقی که در خانواده‌ی او بی‌سابقه بود. معلم ادبیاتش، جان گیبسون، نخستین کسی بود که عشق به شعر را در او بیدار کرد و از او خواست آثار بزرگانی چون میلتون و وردزورث را بخواند.

در دوران نوجوانی، دیویس به آثار کسانی چون ویلیام بلیک، دی.اچ. لارنس و به‌ویژه امیلی دیکینسون علاقه‌مند شد. او بعدها گفت که از ایجاز و صراحت شعر دیکینسون الهام گرفته و همین ویژگی در سبک شعری خودش نیز آشکار است.

دیویس در کالج کینگزِ کمبریج تحصیل کرد و در آنجا با ادبیات فارسی و هندی آشنا شد. آشنایی با نویسنده‌ی نامدار، ادوارد مورگان فورستر، و شاعر آمریکایی، تام گان، نیز در شکل‌گیری دیدگاه ادبی او مؤثر بود.

مرگ تراژیک برادرش که دچار اسکیزوفرنی بود و در جوانی خودکشی کرد، نقطه‌ی عطفی در زندگی دیویس شد. او بعدها گفت: «نمی‌توانستم در انگلستان بمانم. بعد از مرگ برادرم، فقط می‌خواستم از آن فضا فرار کنم.»

دیویس پس از مدتی تدریس در یونان و ایتالیا، در اوایل دهه‌ی ۱۹۷۰، به دعوت دوستی باستان‌شناس به ایران آمد و در دانشگاه تهران به تدریس زبان انگلیسی پرداخت. او در همان دوران با افخم دربندی، که بعدها همسرش شد، آشنا شد و در سال ۱۹۷۴ با او ازدواج کرد.

زندگی در تهران در دوران پیش از انقلاب برای دیویس تجربه‌ای پرشور بود و بسیاری از شعرهای عاشقانه‌اش را به همسر ایرانی‌اش تقدیم کرد. او بعدها گفت: «در شعر عاشقانه‌ی غرب، عشق در ازدواج کمتر بازتاب یافته است، اما برای من عشق در زندگی مشترک عمیق‌ترین تجربه‌ی انسانی است.»

با آغاز انقلاب ۱۳۵۷ و سقوط حکومت پهلوی، دیویس و همسرش به بریتانیا رفتند و سپس به ایالات متحده مهاجرت کردند. او بعدها در مصاحبه‌ای گفت که هرچند در تهران خطرهایی وجود داشت، مردم ایران در آن دوران، به‌ویژه دانشجویانش، از او حمایت می‌کردند و با خارجی‌ها مهربان بودند.

دیویس پس از مهاجرت، به نوشتن شعر و ترجمه‌ی آثار کلاسیک فارسی پرداخت. او در سال ۱۹۸۴ با همکاری همسرش، ترجمه‌ی معروف خود از منطق‌الطیر عطار نیشابوری را منتشر کرد.

در سال ۱۹۹۷، او گزیده‌ای از اشعار کوتاه فارسی قرون میانه را ترجمه کرد و در سال ۲۰۰۶ ترجمه‌ی برجسته‌ی خود از شاهنامه‌ی فردوسی را منتشر کرد، اثری که تحسین گسترده‌ای در دنیای ادبیات برانگیخت. در سال ۲۰۰۹ نیز ترجمه‌ی ویس و رامین اثر فخرالدین اسعد گرگانی را منتشر کرد. در سال ۲۰۱۲، مجموعه‌ی چهره‌های عشق: حافظ و شاعران شیراز از او منتشر شد؛ کتابی که به بازتاب شعر غنایی و دنیای آزاداندیشانه‌ی شیراز قرون میانه می‌پرداخت. دیویس در این اثر، سه شاعر را معرفی کرد: حافظ، بزرگ‌ترین شاعر غنایی ایران، جهان‌ملک خاتون، تنها زن شاعر قرون میانه که دیوان کاملش باقی مانده است و عبید زاکانی، طنزپرداز و شاعر جسور قرن هشتم هجری.

دیویس از پیروان جنبش نئوفرمالیسم است و همچنان به وزن و قافیه وفادار مانده است. او معتقد است که نظم و اخلاق در شعر با یکدیگر در ارتباط‌اند و شعر باید هم از نظر ساختاری و هم از نظر معنوی منسجم باشد. با وجود آنکه خود را بی‌خدا (آتئیست) می‌داند، در شعرهایش رگه‌هایی از معنویت و تأملات اخلاقی دیده می‌شود.

او برنده‌ی جوایز متعدد ادبی نیز شده است. اشعار و ترجمه‌های دیویس در نشریات مهمی چون The Sunday Times ،The Washington Post و The Economist به‌عنوان آثار برگزیده‌ی سال انتخاب شده‌اند.

بخشی از کتاب حماسه و نافرمانی

«چندمعنایی اثر تنها در کلمات نیست، نه از نظر درخشش بلاغتِ ظاهری شعر (نوع خاصی از به‌کارگیری آگاهانه شیوه‌های بلاغت که در شعر کوتاه یا در برخی شعرهای طولانی، مثلاً اشعار نظامی و جامیمی‌بینیم ــ و با دنیای حماسه بسیار فاصله دارد) و نه آن نوعی که دانته در نامه مشهورش به کان گرانده به آن اشاره می‌کند، که هر اثری در کمدی اوچهار معنای مختلف دارد (ادبی، تمثیلی، اخلاقی و روحانی). فردوسی به‌ندرت خود را اسیر بازی‌های زبانی می‌کند. استفاده او از عبارات رایج نوعی پیش‌بینی‌پذیری زبانی به کتاب بخشیده است، و لایه ظاهری شعر انباشته از معانی جزئی که توجه را به خود جلب کنند نیست. او مانند کسی که به تأثیرات سبکی‌ـ ساختاری بزرگ‌تری نگاه می‌کند، به جزئیات کلامی کاملاً بی‌توجه است. اما حتی اگر ما متن کلامی شعر را، در کل، «شفاف» توصیف کنیم تا «متراکم و انباشته»، به معنای این نیست که تمام کتاب یک روایت ادبی است؛ در حقیقت، فردوسی دوستدار مخاطبی نیست که نمی‌تواند یا نمی‌خواهد تفسیر کند.»