کتاب وحدت متعالی ادیان

کتاب وحدت متعالی ادیان نوشتهٔ سعید مرادی است و انتشارات شرکت کتاب هرمس آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب وحدت متعالی ادیان

پیروان هر دین معمولا دین خود را برترین دین، و نجات و حقیقت را در آن منحصر می‌دانند. یهودیان خود را قوم برگزیده خدا و بالطبع یهودیت را نیز دین برگزیده می‌دانند. مسیحیان نجات را تنها از طریق الوهیت تجسّدیافته یعنی حضرت عیسی مسیح (ع) ممکن می‌دانند. مسلمانان نیز پیامبر (ص) و دین خود را ختم رسولان و ادیان و بنابراین برترین و کامل‌ترین دین می‌دانند. پیروان ادیان غیرابراهیمی و شرقی هم نگرش کم وبیش مشابهی دارند. به موجب این اعتقاد، پیروان دیگر ادیان باید برای نجات و در درجهٔ بعد برای رسیدن به حقیقت، دست از دین خود شسته و به دین فرد درآیند. دیدگاه انحصارگرایی نه‌تنها در بین تودهٔ مردم که در میان برخی از متفکرین و الهی‌دانان مانند آلوین پلنتینگا، کارل بارت، کیر کگارد و امیل برونر هم وجود دارد.

دیدگاه دیگری که آشتی‌جویانه‌تر است شمول‌گرایی است که بیشتر در میان مسیحیان رواج دارد، اما معتقدان آن کمتر از انحصارگرایی هستند. شمول‌گرایی قائل به نجات پیروان سایر ادیان است، اما حقیقت را در دین خود منحصر می‌داند. قائلان به این نگرش مانند کارل رانر دیگران را ازآن رو درخور نجات می‌دانند که با پیروی از دستورهای دین خود ندانسته بر طبق مسیحیت عمل کرده‌اند و بنابراین می‌توان آن‌ها را شایستهٔ بهشت دانست؛ اما تا زمانی که رسما و علنا به آیین مسیحیت درنیایند به حقیقت راهی نخواهند داشت. وی چنین افرادی را مسیحیان گمنام می‌خواند و معتقد است اینان مانند کسانی که قبل از ظهور حضرت عیسی مسیح (ع) زیسته‌اند به معنای تاریخی کلمه مسیحی نیستند، اما چون رحمت خداوند فراگیر است شامل حال کسانی هم که ندانسته حضرت مسیح (ع) را باور داشته‌اند، می‌شود.

دیدگاه سوم در مورد نسبت ادیان الهی که کمتر خودبرتربین و بیشتر صلح‌طلبانه است کثرت‌گرایی نام دارد و مهم‌ترین طرفداران آن معتقدند که همه ادیان نجات و بخشی از حقیقت را در خود دارند و بنابراین بر یکدیگر برتری ندارند بلکه همه با هم برابرند. کثرت‌گرایان مانند جان هیک معتقدند که باید حقیقت موجود در ادیان مختلف را کنار یکدیگر قرار داد و بدین ترتیب از چند دین ناقص یک دین کامل استخراج کرد.

دیدگاه چهارم که کمتر شناخته شده و با دیدگاه عرفای بزرگی همچون مولوی منطبق‌تر است، «وحدت متعالی ادیان» نام دارد و بیان می‌کند که همهٔ ادیان به طور یکسان و کامل، نجات و حقیقت را در خود دارند و برای رستگاری و درک حقیقت نیازی به تغییر دین نیست. در این دیدگاه که مهم‌ترین شارح آن فریتهیوف شوئون است هر دین تجلّی‌ای نسبی برای امر مطلق است و تجلّیات، علی‌رغم تعارضات ظاهری در باطن یکسان‌اند. ظاهر هر دین صدفی است که باید وجود داشته باشد تا بتوان در قالب آن، گوهر یگانه حقیقت را عرضه کرد اما صدف‌ها الزامی به یگانگی و حتی هماهنگی کامل ندارند. بنابراین همه ادیان، کامل و واجد حقیقت‌اند و دخل و تصرف در آن‌ها نه امکان‌پذیر و نه مجاز است. هر دین یک کلِ هماهنگ با خود است که باید به کلِ آن پایبند بود و از طریق مناسک و تعالیم آن به شیوه‌ای که تدارک دیده به حقیقت نزدیک شد. کلمهٔ «متعالی» در این عبارت بسیار کلیدی است، چراکه اختلاف ادیان را در سطح ظاهر به رسمیت می‌شناسد و وحدت ادیان را مستلزم هماهنگی صدف‌ها نمی‌داند؛ بلکه معتقد است چون هر دین نحوه خاصی از تبیین حقیقت است وحدت تنها در ساحت متعالی ادیان رخ می‌نماید.

علی‌رغم فراگیری گرایش انحصارگرایانه، کتب مقدّس ادیان نظر دیگری دارند و صراحتا و ضمنا بر وحدت متعالی ادیان تأکید می‌کنند. کتاب مقدس مسلمانان نیز از این موضوع مستثنا نیست و بلکه بیش‌تر از سایر کتب مقدس بر این موضوع تأکید کرده است. بیان آیات فراوانی از قرآن کریم که در این ارتباط‌اند موضوع کتاب وحدت متعالی ادیان است.

کتاب‌ها و مقالاتی که در مورد وحدت متعالی ادیان نگاشته شده‌اند عموما ثقیل و دیریاب هستند و مخاطب عام ندارند؛ بلکه برای خواصی که نه‌تنها با مفاهیم فلسفی بلکه با مفاهیم عرفانی آشنایی عمیق دارند، نوشته شده‌اند. بنابراین عمده افرادی که معمولا متعصبانه بر انحصار نجات در دین خود تأکید می‌ورزند، ارتباطی با آن‌ها برقرار نتوانند ساخت. کتاب حاضر با زبان ساده، به شیوه‌ای معکوس و به‌نوعی از پایین به بالا تحریر شده و هدف آن ایجاد سؤال در ذهن کسانی است که تصور می‌کنند برای ادای حقِ دین خود، باید برتری آن را اثبات کنند و بدان معتقد باشند. این سؤال وقتی مؤثر واقع می‌شود که به کمک آنچه بدان اعتقاد دارند ایجاد شود. 

خواندن کتاب وحدت متعالی ادیان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 از آنجا که استنادهای این نوشته به قرآن کریم است، در بدایت امر مخاطب آن تمامی مسلمانان هستند. این کتاب مقدمه‌ای است برای تحقیق بیشتر مسلمانان و نائل شدن به ساحت متعالی واحد ادیان و کسب نگاه از بالا به پایین و ادای حق واقعی دین.

بخشی از کتاب وحدت متعالی ادیان

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوند بخشنده مهربان (فاتحه، ۱)

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمینَ ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است. (فاتحه، ۲) قرآن با سوره حمد آغاز می‌شود، حمد خدایی که پروردگار همه جهانیان یعنی همه موجودات است. مسلما پروردگاری که حکیم و رحمان و رحیم است، موجودی را که دارای قابلیت هدایت بالاتر باشد و در مسیر بروز این قابلیت کوتاهی نکند، در نیمه راهِ هدایت و پرورش، ناتمام و ناقص رها نمی‌کند. خداوند هرگز هیچ استعدادی را معطّل نمی‌گذارد و اول نعمتی که خداوند را به خاطر آن حمد می‌کنیم همین نعمت پرورش و رساندن همه موجودات و مهم‌تر از همه، ما انسان‌ها به کمال درخور است. خداوند پروردگار و مربی همه موجودات و بالطبع همه انسان‌ها تا سرحد کمال مخصوص به آنان است:

قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی (موسی) گفت: پروردگار ما کسی‌ست که هر چیزی را خلقت (درخور) او داده، سپس هدایت فرموده است. (طه، ۵۰) او پرورش‌دهنده تمامی انسان‌های گذشته و آینده است:

قَالَ رَبُّکمْ وَ رَبُّ آبَائِکمُ الْأَوَّلِینَ (موسی) گفت: او پروردگار شما و پروردگار نیاکان پیشین شماست. (شعرا، ۲۶) همچنین دیدیم که انسان‌های متقدّم نسبت به انسان‌های متأخّر نه‌تنها دارای استعداد کمتری برای هدایت نبوده‌اند، بلکه قرآن تعداد مقرّبان آن‌ها را بیشتر هم می‌داند و وصف برخی از این مقرّبین را چنان بازگو می‌کند که ما متأخّرین بیندیشیم که «اگر مردم این‌اند پس ما که‌ایم؟» بنابراین در گذشته هم کم نبوده‌اند افرادی که استعداد رسیدن به بالاترین مراتب کمال انسانی و من‌جمله مقام مخلَصیت و تقرّب را داشته‌اند. بنابراین حکمت بالغه الهی اقتضا می‌کرده است که دینی برای آن‌ها بفرستد که هریک از آن‌ها که بخواهد با مدد از الطاف الهی که اولین و مهم‌ترین آن به حکم رحمانیت و رحیمیت او ارسال دینی کامل و تمام است، به منتهادرجه کمال انسانی دست یابد؛ زیرا مسلما در بین آن‌ها چنین افرادی وجود داشته‌اند و اتفاقا استحقاق آن‌ها برای چنین هدایتی بیش‌تر از ما بوده است؛ چراکه هر روز به خاطر ندانستن هدف اصلی زندگی کوتاه دنیا، از پی بازی مبتذل جدیدی نمی‌رفته و عمر گران‌بها را تلف نمی‌کرده‌اند، در نتیجه در طریق کمال معنوی استعداد بیش‌تری از خود نشان می‌داده‌اند. آیه بعدی سوره حمد اشاره به مهم‌ترین دو صفت خداوند دارد که تأییدکننده این ربوبیت است:

الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ خدایی که بخشنده و مهربان است. (فاتحه، ۳)