کتاب شریعتی و ساواک

کتاب شریعتی و ساواک نوشته رضا علیجانی، مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی است که در انتشارات کویر به چاپ رسیده است.

درباره کتاب شریعتی و ساواک

علی شریعتی مزینانی‏ ۲ آذر ۱۳۱۲ در مزینان به دنیا آمد و ۲۹ خرداد ۱۳۵۶ از دنیا رفت. او استاد تاریخ، سخنران، نویسنده، اسلام‌شناس، جامعه‌شناس و پژوهشگر دینی بود که به عنوان یکی از مهم‌ترین چهره‌های سیاسی و روشنفکری در ایران شناخته می‌شود. او نگرشی نوین به تاریخ و جامعه‌شناسی اسلام عرضه کرد و فعالیت‌های بسیاری برای احیای مذهب و سنت در جامعه انجام داده بود. 

نمی‌توان چهره شریعتی را به عنوان یکی از مهم‌ترین متفکران تاثیرگذار در دوران معاصر از یاد برد. اما برای شناخت او، تنها مطالعه آثارش کافی نیست. باید با روحیات و درونیات او آشنا شد و زندان، یکی از بهترین این مکانها است. این موضوع به خصوص درباره علی شریعتی بیشتر صدق می‌کند چراکه او تمام مدت زندانی بودنش را در انفرادی گذراند.

در کتاب شریعتی و ساواک به سراغ اسنادی می‌رویم که از ساواک درباره دکتر شریعتی به جا مانده است و مروری تحلیلی بر آن‌ها داریم.

کتاب شریعتی و ساواک را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم 

خواندن کتاب شریعتی و ساواک را به تمام دوست‌داران دکتر شریعتی و همچنین به علاقه‌مندان به مطالعات تاریخی و تاریخ معاصر ایران پیشنهاد می‌کنیم. 

بخشی از کتاب شریعتی و ساواک

اگر کل زندگی شریعتی را در نظر بگیریم، شاید بتوان گفت شریعتی در دو مقطع به طور مستقیم و صریح بحث سیاسی کرده است.

۱ - مقطع نخست درج مقالات سیاسی در نشریات خارج از کشور به ویژه نشریه ایران آزاد چاپ پاریس است که در آن جا مقاله‌هایی از قبیل «ترکمانا نعل را وارونه زن» به چشم می‌خورد. این نوشته یک مقاله کاملا سیاسی است که شریعتی در آن به تحلیل تمسخرآمیز انقلاب سفید پرداخته است. در این مقاله شریعتی می‌گوید حکومت ما الان یک حکومتِ سلطنتی کمونیستی دموکراتیک انقلابی و... است! البته شریعتی در برخی دیگر از یادداشت‌های مطبوعاتی این دوره نیز به مباحث سیاسی می‌پردازد اما به طور کلی در مجموعه آثار شریعتی اثر کمی از بحث مستقیم سیاسی می‌بینیم.

این نکته بسیار مهم پرسشی را برمی‌انگیزد که چرا در دوره انسداد سیاسی برخلاف بسیاری از نیروهای فعال شریعتی بحث سیاسی نکرده است؟ در نگاهی اجمالی به نظر می‌رسد شریعتی در پیشبرد پروژه خود ورود به مباحث سیاسی روز را مستلزم آن می‌داند که روند پیشرفت پروژه اصلی‌اش مختل شود. در اسناد فوق به این نکته اشاره می‌شود که برخی می‌گویند: «شریعتی هیچ موقع به طور مستقیم به ما نمی‌گوید چه کار باید بکنیم و از بحث مستقیم سیاسی و تحلیل وضعیت رژیم شاه یا گروه‌های سیاسی پرهیز دارد». برخی رویکرد فوق را این گونه تحلیل می‌کنند که او از اساس علاقه‌مند به مسائل سیاسی نبوده است. در حالی که درون‌مایه و سمت و سوی اکثر آثار او به طور کامل و دقیق سیاسی است، تا آن جا که حتی در کویریات و کتاب هبوط به ناگاه در کسوت فردی سیاسی درباره کودتای ۲۸ مرداد صحبت می‌کند. ولی این که چرا در کلیت امر مستقیم به بحث سیاسی وارد نمی‌شود، در این نکته نهفته است که او در دوران انسداد سیاسی از موضع یک معلم و مروج به صورت علنی به کار فرهنگی مشغول بود، بنابراین اگر می‌خواست به حوزه سیاسی وارد شود، با توجه به حضور فعال ساواک در جامعه به طور قطع جلوی حرکت او را سد می‌کردند. هر چند با رعایت تمام این ملاحظه‌ها استنباط نهایی ساواک از حرکت شریعتی در حسینیه ارشاد، جهت‌گیری سیاسی اجتماعی او برعلیه رژیم بود که به دنبال آن در سال ۱۳۵۱ حسینیه ارشاد بسته و شریعتی نیز دستگیر شد.

۲ - یکی دیگر از مقاطعی که شریعتی با صراحت به بحث سیاسی پرداخته، همین اسناد است که به نوبه خود بسیار جالب است. نکاتی در این اسناد وجود دارد که شاید در هیچ کجا شریعتی به این صراحت درباره آن‌ها بحث نکرده باشد. هر چند در مجموعه آثار ۴ در مبحث بازگشت به خویش بحث‌های تلویحآ سیاسی دیده می‌شود، اما با صراحت و روشنی اسناد فوق قابل مقایسه نیست. در دنیای اسناد گویا با یک شریعتی دیگر مواجه هستیم و یک لایه دیگر از اضلاع فکری و حرکتی و درونیات و شخصیت او را می‌بینیم.

دنیای اسناد، «جهان متنِ» جدیدی است که در آن جهان، شریعتی شخصیت ویژه‌ای دارد. در این فرآیند او در هیئت چهره‌ای سیاسی ظاهر می‌شود که ما او را در هیچ جا با این لباس و شکل نمی‌بینیم. اما از طرف دیگر این متون اوراق بازجویی است و همیشه این تردید وجود دارد که آیا شخص بازجویی شونده راست می‌گوید؟ تقیه نمی‌کند؟ مانند گفت‌وگوهای تنهایی که در برخی قسمت‌های آن امر مشتبه می‌شود که آیا شریعتی به اصطلاح سر به سر مخاطب گذاشته است، یا واقعآ راست می‌گوید؟ واقعیتی را تعریف می‌کند یا آن چه می‌گوید همه در دنیای خیال و ناشی از خلاقیت اوست. در برخی از قسمت‌های این اثر، بین طنز و جدیت و گاه بین خیال و واقعیت سرگردان می‌شویم. در ارزیابی برخی گوشه‌های کویریاتِ شریعتی نیز این حیرت پدید می‌آید که آیا گفتار او بیانگر خیال است یا واقعیت؟