کتاب انقلاب تصورناپذیر در ایران

شاه می‌گوید: «آقای سفیر، آیا متوجه نشده‌اید؟ من دلم نمی‌خواهد آن روستاها باقی باشد. دلم می‌خواهد ناپدید شوند. ما اگر غذایمان را بخریم ارزان‌تر از تولید آن می‌شود. من این مردم روستایی را در نیروی کار صنعتی‌مان لازم دارم. این‌ها باید به شهر بیایند و در صنعت کار کنند. بعدش دیگر می‌توانیم همهٔ این افغانستانی‌ها و پاکستانی‌ها و کره‌ای‌ها را به خانه‌هایشان پس بفرستیم».

شبکهٔ مساجد دست‌نخورده تلقی می‌شود، درحالی‌که دیگر سازمان‌های معارض نابود شده بودند. برای مثال: نیروهای امنیتی بیشترین تمرکز خود را بر تجمعات دانشگاهی، کارمندان دولت، نظامیان، اتحادیه‌های بزرگ صنعتی و دیگر اقشار طبقهٔ متوسط گذاشته بودند، یعنی کسانی که دغدغه‌های سیاسی داشتند. اما این مبارزانِ (مذهبیِ) جدید، علاوه‌براینکه برای مراجع حکومتی ناشناخته بودند، هیچ راهی نیز برای قطعِ رشتهٔ تعاملاتِ آن‌ها وجود نداشت. به همین دلیل، سازمان‌دهی‌های آن‌ها شکست‌ناپذیر بود.

آشکار است که شبکهٔ مساجدْ زیربنایِ اعتراضاتِ سرنوشت‌سازی را ساخت که از زمستان سال ۵۶ آغاز شد.

من خودم کارگر بودم و ۲۲ تومن حقوق می‌گرفتم (حدود سه دلار در آن زمان) . درواقع، حقوق من کمی بیشتر شده است... بد نیست. طبقهٔ کارگر وضعش امروز نسبتاً خوب است. و بهتر هم خواهد شد

نوعی عنان‌گسیختگی در فضا جاری بود، احساسی که می‌گفت دیگر هیچ چیز مهم نیست. (۹۵) همین عنان‌گسیختگی بود که باعث شد مردم در برابر حملات یک دستگاه نظامی تاب بیاورند: «ترس از سلاح از میان برخاسته بود، ترس از تیر، ترس از خون، ترس از دشمن، ترس از گاردِ تا دیروز جاویدان، که جاودانگی خود را در برابر ملت برای همیشه از دست داد، از میان برخاسته بود. مردم طوری ایستاده بودند که انگار ‘جاویدان’ها فقط ترقه در می‌کردند».

بازرگان کوشید تا شیوهٔ کار دنیا را برای خمینی توضیح دهد: دنیای سیاست و محیط بین‌المللی حوزهٔ علمیهٔ نجف و قم نیست که با استدلال و حق در صدد اقناع طرف بیایند. ما هزار مشکل و موضوع خواهیم داشت و آن‌ها نیرنگ و نقشه‌ها جور خواهند کرد. کافی نیست که حرفمان حق باشد تا آن‌ها تسلیم شوند.

این احساس رهایی را به‌سختی می‌توان در نثر آکادمیک به چنگ آورد. اما این احساس در فهم جنبش‌های اعتراضی محوریت دارد. در این لحظات خارق‌العاده، مردم احساس می‌کردند که قواعد رایج رفتار بی‌مصرف شده‌اند. آن‌ها دیگر محدودیت‌های حفظ امنیت، احترام و امور عادی را درک نمی‌کردند. آینده ناگهان در آسمان پدیدار شده بود. این مردم، مسلح به اتحاد، با یگان‌های درجه‌یک نظامی رویارو شدند، نیروهایی که تا همین دیروز «جاویدان» خوانده می‌شدند. در رویایی با جمعیتی که چنین شورمند بودند، ارتش با خردمندی کناره گرفت.

مهدی بازرگان به این نتیجه رسید که قضاوت او دربارهٔ حمایت ایالات متحده از شاه اشتباه بوده است. او، با نقل‌قول از منتقدانِ آمریکاییِ جیمی کارتر، استدلال می‌کند که ایالات متحده شاه را رها کرده بود و به انقلاب مجال داد که به پیروزی برسد.

در دیدگاه امروزی، جنبش‌ها از افرادِ بی‌ریشه و جداافتاده منشأ نمی‌گیرند، بلکه از نهادهایی برمی‌خیزند که انسجام و منابعِ لازم برای جاانداختنِ دعوی‌های جمعی را فراهم می‌کنند.

استفاده از روابط دولتی برای پیشبرد مقاصد اقتصادی چنان رایج بود که هیچ ایرادی به چنین روندی گرفته نمی‌شد.