بریده‌هایی از کتاب انقلاب تصورناپذیر در ایران

شاه می‌گوید: «آقای سفیر، آیا متوجه نشده‌اید؟ من دلم نمی‌خواهد آن روستاها باقی باشد. دلم می‌خواهد ناپدید شوند. ما اگر غذایمان را بخریم ارزان‌تر از تولید آن می‌شود. من این مردم روستایی را در نیروی کار صنعتی‌مان لازم دارم. این‌ها باید به شهر بیایند و در صنعت کار کنند. بعدش دیگر می‌توانیم همهٔ این افغانستانی‌ها و پاکستانی‌ها و کره‌ای‌ها را به خانه‌هایشان پس بفرستیم».

شبکهٔ مساجد دست‌نخورده تلقی می‌شود، درحالی‌که دیگر سازمان‌های معارض نابود شده بودند. برای مثال: نیروهای امنیتی بیشترین تمرکز خود را بر تجمعات دانشگاهی، کارمندان دولت، نظامیان، اتحادیه‌های بزرگ صنعتی و دیگر اقشار طبقهٔ متوسط گذاشته بودند، یعنی کسانی که دغدغه‌های سیاسی داشتند. اما این مبارزانِ (مذهبیِ) جدید، علاوه‌براینکه برای مراجع حکومتی ناشناخته بودند، هیچ راهی نیز برای قطعِ رشتهٔ تعاملاتِ آن‌ها وجود نداشت. به همین دلیل، سازمان‌دهی‌های آن‌ها شکست‌ناپذیر بود.

من خودم کارگر بودم و ۲۲ تومن حقوق می‌گرفتم (حدود سه دلار در آن زمان) . درواقع، حقوق من کمی بیشتر شده است... بد نیست. طبقهٔ کارگر وضعش امروز نسبتاً خوب است. و بهتر هم خواهد شد

آشکار است که شبکهٔ مساجدْ زیربنایِ اعتراضاتِ سرنوشت‌سازی را ساخت که از زمستان سال ۵۶ آغاز شد.

نوعی عنان‌گسیختگی در فضا جاری بود، احساسی که می‌گفت دیگر هیچ چیز مهم نیست. (۹۵) همین عنان‌گسیختگی بود که باعث شد مردم در برابر حملات یک دستگاه نظامی تاب بیاورند: «ترس از سلاح از میان برخاسته بود، ترس از تیر، ترس از خون، ترس از دشمن، ترس از گاردِ تا دیروز جاویدان، که جاودانگی خود را در برابر ملت برای همیشه از دست داد، از میان برخاسته بود. مردم طوری ایستاده بودند که انگار ‘جاویدان’ها فقط ترقه در می‌کردند».

بازرگان کوشید تا شیوهٔ کار دنیا را برای خمینی توضیح دهد: دنیای سیاست و محیط بین‌المللی حوزهٔ علمیهٔ نجف و قم نیست که با استدلال و حق در صدد اقناع طرف بیایند. ما هزار مشکل و موضوع خواهیم داشت و آن‌ها نیرنگ و نقشه‌ها جور خواهند کرد. کافی نیست که حرفمان حق باشد تا آن‌ها تسلیم شوند.

این احساس رهایی را به‌سختی می‌توان در نثر آکادمیک به چنگ آورد. اما این احساس در فهم جنبش‌های اعتراضی محوریت دارد. در این لحظات خارق‌العاده، مردم احساس می‌کردند که قواعد رایج رفتار بی‌مصرف شده‌اند. آن‌ها دیگر محدودیت‌های حفظ امنیت، احترام و امور عادی را درک نمی‌کردند. آینده ناگهان در آسمان پدیدار شده بود. این مردم، مسلح به اتحاد، با یگان‌های درجه‌یک نظامی رویارو شدند، نیروهایی که تا همین دیروز «جاویدان» خوانده می‌شدند. در رویایی با جمعیتی که چنین شورمند بودند، ارتش با خردمندی کناره گرفت.

مهدی بازرگان به این نتیجه رسید که قضاوت او دربارهٔ حمایت ایالات متحده از شاه اشتباه بوده است. او، با نقل‌قول از منتقدانِ آمریکاییِ جیمی کارتر، استدلال می‌کند که ایالات متحده شاه را رها کرده بود و به انقلاب مجال داد که به پیروزی برسد.

در دیدگاه امروزی، جنبش‌ها از افرادِ بی‌ریشه و جداافتاده منشأ نمی‌گیرند، بلکه از نهادهایی برمی‌خیزند که انسجام و منابعِ لازم برای جاانداختنِ دعوی‌های جمعی را فراهم می‌کنند.

استفاده از روابط دولتی برای پیشبرد مقاصد اقتصادی چنان رایج بود که هیچ ایرادی به چنین روندی گرفته نمی‌شد.

آژانس امنیت دفاعی چشم‌انداز درازمدت خود را چنین می‌دید: «انتظار می‌رود که شاه تا ده سال آینده فعالانه در قدرت باقی باشد»

هنوز انقلاب ایران را نمونه‌ای «غیرعادی» می‌دانم. این انقلاب اولین جمهوریِ اسلامی دوران جدید را تأسیس کرد و همچنان تنها نمونهٔ یک انقلاب اسلامی توده‌ای است. درواقع، انقلاب ایران، از نظر تعداد مردمی که در آن شرکت کردند، یکی از عظیم‌ترین خیزش‌های تاریخ جهان است

طبقِ فهرستی که اخیراً مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهیه کرده است، در این واقعه ۵ نفر کشته می‌شوند. مرکز اسناد نهادی طرف‌دار انقلاب است که معمولا تمایل دارد تا شمار آسیب‌دیدگان را بیشتر جلوه دهد. بااین‌حال، این آمار حتی از گزارش رسمیِ خود نظام شاهنشاهی نیز کمتر است که تعداد ۹ کشته را اعلام کرده است.

تخمین‌ها دربارهٔ تلفات این روز، که با نام «جمعهٔ سیاه» معروف شد، از کمتر از یک‌صد نفر یا هزاران نفر در نوسان است. بنیاد شهید، که بعد از انقلاب تأسیس شد، تنها ۷۹ کشته را شناسایی کرده است، درحالی‌که پزشکی قانونی ۸۲ نفر و بهشت‌زهرا، آرامستان اصلی تهران، فقط ۴۰ نفر را ذکر کرده‌اند. (۶۴)

اواخر دی‌ماه ۱۳۵۷ کردند، و به مناسبت سوگواری اربعین امام حسین (ع) راه‌پیمایی‌هایی عظیم در تهران و دیگر شهرها به راه انداختند. یکی از رهبران اسلام‌گرایان به عمل‌گرایانه‌بودن آن اقدام در پایان همان روز اذعان کرد. او به‌سمت یکی از همراهانش برگشت و گفت: «خدا را شکر، امروز عملکرد خوبی داشتیم، اما هیچ موضوع یا بهانه‌ای در دست نداریم که هشتم بهمن تظاهراتی برپا کنیم. چه کار باید بکنیم؟» دوست او خندید و گفت: «بالاخره خدا چیزی جور خواهد کرد! باید درباره‌اش فکر کنیم». (۱۸)

اما در آبان ۱۳۵۷ به‌سختی می‌شد این رویدادها را پیش‌بینی کرد. رژیمی به‌ظاهر باثبات، تحت رهبریِ پادشاهی با ده‌ها سال تجربه، با پشتوانهٔ میلیاردها دلار صادرات نفت، مجهز به یک دستگاه امنیتیِ مخوف و مسلح به عظیم‌ترین ارتش منطقه و تحت حمایت قدرتمندترین کشورهای جهان.

آیت‌الله محمد بهشتی شکست اعتراضات طلاب مدارس علمیه در سال ۱۳۵۴ را به فقدان «رهبری آگاه» در تشکیلات دینی نسبت می‌داد. یکی از فعالان بعدها گفت که در دههٔ چهل، پس از تبعید خمینی، پیشوایان مذهبی به عالمانِ جوان‌تر می‌گفتند که سکوت پیشه کنند و مدارس علمیه را بیش از این گرفتارِ سرکوب نکنند.

در سال ۱۳۵۶، درست یک سال پیش از انقلاب، جامعه‌شناس ایرانی، سعید امیرارجمند، با ۲۴ روحانی بلندمرتبه مصاحبه کرد و به شکایت‌هایی قابل‌توجه میان آن‌ها رسید که عمدتاً در قالبی اصلاح‌گرایانه به بیان می‌آمد. در روزهای ابتدایی دی‌ماه ۱۳۵۶، وقتی ضربان انقلاب به اوج خود رسیده بود، آیت‌الله کاظم شریعتمداری -یکی از برجسته‌ترین رهبران مذهبی در ایران- به خبرنگاران گفت که براندازی سلسلهٔ پهلوی ضرورتی ندارد: «آنچه از مشروطه داریم کافی است، اگر به‌طور کامل اجرا شود».

ملاحظه نکنید که یک تهرانی را، سر و صورتش را، این طرف را درست کنند؛ شما بروید آن طرف تهران را ببینید. شما بروید آن گودال‌هایی که هست... بروید آنجاها را ببینید چه خبر است. گودال است که گفت صد تا پله، نمی‌دانم چقدر پله باید بخورد تا برسند به سطح زمین؛ آنجا خانه درست کرده‌اند. چه خانه‌ای! یا با حصیر یا با گِل. یک چیزی درست کرده‌اند که این بچه‌های بیچاره‌شان در آنجا زندگی بکنند... مملکت ما مملکت فقیر است؟ مملکت ما یک نفتی دارد، یک دریای نفت دارد مملکت ما، مملکت ما آهن دارد، مملکت ما همه چیز دارد؛ جواهر دارد. مملکت ما یک مملکت غنی‌ای است اما این «بشردوست‌ها» یک مأمور گذاشته‌اند آنجا، بالای سر این مملکت، که نگذارند این منافع به این مردم فقیر برسد.

به تعبیر یک زن ایرانی که با انسان‌شناسی از آمریکای شمالی سخن می‌گفت: «اگر از هزار نفر دربارهٔ انقلاب بپرسید، هزار داستان و تفسیر متفاوت خواهید شنید که همهٔ آن‌ها هم به نوبهٔ خودشان درست هستند».

ای بسا، برخی از تحلیلگران استدلال کنند که این فقر نیست که موجب انقلاب می‌شود، بلکه چشیدن طعم ثروت است. وقتی درآمدها افزایش می‌یابد، ممکن است توقعات مردم به‌شدت بالا برود. الکسی دو توکویل، وقتی دربارهٔ انقلاب فرانسه می‌نوشت، گفت: «این واقعیتی مسلم است که وقتی رونق به‌طور مداوم رو به افزایش است، خیلی بیشتر از اینکه به مردم آرامش ببخشد، روحیهٔ اعتراض همه‌جا بالا می‌گیرد. عموم مردم در برابر هر نهادِ قدیمی‌ای خصومت بیشتر و بیشتری پیدا می‌کنند، و نارضایتی آن‌ها بیشتر و بیشتر می‌شود؛ درواقع، روزبه‌روز واضح‌تر می‌شد که ملت دارد رو به‌سوی انقلاب می‌رود». اگر در ادامه اقتصاد تنزل کند، ناامیدی بسیار گسترده‌تر خواهد شد از زمانی که مردم همان‌طور در فقر رها شده بودند.

معروف است که در طول سال منتهی به انقلاب یکی از فرماندهان حکومت نظامی پیشنهاد بمباران قم را داد. از قرار معلوم یکی از ژنرال‌های نیروی هوایی نیز پیشنهاد کرده بود که برای فرونشاندنِ ناآرامی‌ها یک‌صدهزار نفر از معترضان قتل عام شوند. یکی از ژنرال‌های ساواک یک مأمورِ آژانس اطلاعات مرکزی (سیا) را «به جزئیات بسیار سفاکانه‌ای» مهمان کرد «دربارهٔ اینکه چطور می‌توانست در عرض یک هفته تمام اعتراضات را جمع کند، فقط اگر شاه به او آزادی عمل داده بود». رئیس یکی از کشورهای همسایه پیشنهاد اعدامِ هفتصد ملا را داد. مقامات حکومت نظامی طرح زندانی‌کردن هزار نفر از رهبران اعتراضات را در یکی از جزایر دورافتاده دادند، احتمالا به تقلید از زندانِ بدنام جزیرهٔ رابینز در آفریقای جنوبی. شاه تمام این نقشه‌ها را رد کرد.

مشکلی که شاه با آن روبه‌رو بود این بود که ایرانیان دست از اطاعت برداشته بودند. تالکوت پارسونز، جامعه‌شناس آمریکایی، تمثیلی ساخته است که خیلی با این موقعیت تطبیق می‌کند. پارسونز می‌گوید زور مثل ذخایر یک بانک است. تا وقتی که تقاضاها محدود است، بانک می‌تواند به‌شکل مؤثری از منابع برداشت کند. اما همین که مردم برای گرفتن پولشان به بانک هجوم بیاورند، ذخایر به‌سرعت فرو می‌ریزد. اهمیتی نداشت که ذخایر زور شاه چقدر هنگفت باشد، زیرا هیچ دولتی نمی‌تواند برای همیشه همهٔ مردم را سرکوب کند.

آیت‌الله مرتضی مطهری، یکی از پیروان شاخص خمینی، شریعتی را همچون رقیبی می‌نگریست که محبوبیتش در میان اقشار مذهبی او را فردی خطرساز کرده است، اما خمینی در برابر درخواست‌های او برای محکوم‌کردن شریعتی مقاومت کرد.

راه‌پیمایی عید فطر در نیمهٔ شهریور، یک زن با لباس‌های تنیس در راه‌پیمایی شرکت کرده بود. چند ماه بعد، چنین کاری قابل‌تصور نبود، آن‌هم نه صرفاً به دلیل زمستان‌های سرد تهران. شایعه‌هایی پخش شده بود که روی زنانی که حجاب مناسبی نداشته باشند اسید خواهند پاشید. در یکی از راه‌پیمایی‌های بزرگ دی‌ماه ۱۳۵۷، زنی که بدون حجاب به راه‌پیمایی آمده بود مورد حمله و ضرب‌وشتم قرار گرفت. بدین‌ترتیب صرفِ حضور در فضای عمومی بدون برسرداشتن حجاب به موضوعی برای نکوهش تبدیل شد، این چیزی بود که یک زن، وقتی منتظر تاکسی بود، با فریادهای خشمناک اسلام‌گرایان دریافت. او پرسید: «برای آدم‌هایی که دنبال آزادی‌اند، این دیگر چه رفتاری است؟»

و داستان این‌چنین به پایان رسید. رادیوی ملی ایران سوئیتِ مادر غازهٔ من، ساختهٔ موریس رَوِل، را قطع کرد تا اعلام کند که رژیم عوض شده است. یک روز و نیم جنگ خیابانی به قرن‌ها شاهنشاهی در ایران و بیش از پنجاه سال سلطنت پهلوی پایان داد، سلطنتی که همین چند ماه پیش کاملا مستحکم به چشم می‌آمد.