کتاب سزاوار

کتاب سزاوار (Just deserts : debating free will) نوشته دنیل سی. دنت و گرگ دی کاروزو و ترجمه عباس سیدین، اثری فلسفی و مناظره‌محور درباره‌ی اراده‌ی آزاد، جبر و مسئولیت اخلاقی است. در این کتاب که در سال ۱۴۰۴ توسط نشر نوین منتشر شده، دو فیلسوف برجسته‌ی معاصر با دیدگاه‌هایی متفاوت به گفت‌وگویی عمیق و چالش‌برانگیز درباره‌ی یکی از بنیادی‌ترین مسائل فلسفه‌ی اخلاق و حقوق می‌پردازند؛ اینکه آیا انسان‌ها واقعاً اراده‌ی آزاد دارند و اگر ندارند، مسئولیت اخلاقی و مجازات چه معنایی پیدا می‌کند؟ دنت از موضع سازگاری‌گرایی دفاع می‌کند و معتقد است حتی در جهانی جبریْ نوعی از اراده‌ی آزاد و مسئولیت اخلاقی قابل‌دفاع است؛ کاروزو با رویکرد ناسازگاری‌گرایانه وجود اراده‌ی آزاد را زیر سؤال می‌برد و پیامدهای این دیدگاه را برای نظام عدالت کیفری و اخلاق بررسی می‌کند. این کتاب هم برای علاقه‌مندان تازه‌وارد و هم برای پژوهشگران فلسفه، نکات تازه و بحث‌برانگیزی ارائه می‌دهد.

درباره کتاب سزاوار اثر دنیل سی. دنت و گرگ دی کاروزو

کتاب سزاوار (مناظره‌ای درباره‌ی اراده‌ی آزاد، جبر و مسئولیت اخلاقی) اثری است که در قالب مناظره‌ای فلسفی میان دنیل سی. دنت (Daniel Clement Dennett) و گرگ دی کاروزو (Gregg D Caruso) شکل گرفته تا به یکی از قدیمی‌ترین و بحث‌برانگیزترین مسائل فلسفه بپردازد؛ اینکه رابطه‌ی اراده‌ی آزاد، جبر و مسئولیت اخلاقی چیست. این کتاب با مقدمه‌ای به قلم درک پربوم آغاز می‌شود و سپس در سه بخش اصلی، گفت‌وگوهای مفصل و استدلالی میان این دو فیلسوف را ارائه می‌دهد. دنیل سی. دنت با رویکرد سازگاری‌گرایانه تلاش می‌کند نشان دهد که حتی اگر جهان تابع قوانین جبری باشد، انسان‌ها می‌توانند نوعی اراده‌ی آزاد داشته باشند که برای مسئولیت اخلاقی کفایت می‌کند. در مقابل، گرگ دی کاروزو با موضع ناسازگاری‌گرایانه و شکاکانه استدلال می‌کند که اگر اعمال ما به‌طور کامل توسط عوامل بیرونی تعیین شده باشد، هیچ‌کس به‌معنای واقعی کلمه مسئول اخلاقی رفتار خود نیست.

ساختار کتاب به‌گونه‌ای است که هر دو طرف فرصت دارند دیدگاه‌های خود را با مثال‌ها، آزمایش‌های فکری و ارجاع به سنت فلسفی و یافته‌های علمی توضیح دهند. این مناظره نه‌تنها به جنبه‌های نظری و انتزاعی بحث می‌پردازد، بلکه پیامدهای عملی آن را برای نظام عدالت کیفری، مجازات و حتی زندگی روزمره بررسی می‌کند. اختلاف‌های مفهومی، تعاریف کلیدی و نقدهای متقابل در سراسر کتاب سزاوار به‌دقت واکاوی شده تا خواننده با طیفی از دیدگاه‌ها و استدلال‌ها درباره‌ی آزادی اراده و مسئولیت اخلاقی آشنا شود. این کتاب بدون ارائه‌ی پاسخ قطعی، خواننده را با پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های بحث درباره‌ی اراده‌ی آزاد و مسئولیت اخلاقی روبه‌رو و او را به تأمل بیشتر درباره‌ی مبانی اخلاق و عدالت دعوت می‌کند.

خلاصه کتاب سزاوار

کتاب با ارائه‌ی مناظره‌ی فلسفیِ دنیل سی. دنت و گرگ دی کاروزو، مفهوم اراده‌ی آزاد و پیامدهای آن برای مسئولیت اخلاقی و نظام مجازات را بررسی می‌کند. دنت از موضع سازگاری‌گرایی دفاع کرده و معتقد است که حتی در جهانی که همه‌چیزش طبق قوانین طبیعی و گذشته تعیین می‌شود، انسان‌ها می‌توانند نوعی اراده‌ی آزاد داشته باشند که بر پایه‌ی توانایی واکنش عقلانی به محرک‌های محیطی و اجتماعی شکل می‌گیرد. به‌باور دنت این نوع آزادی ارزشمند است و می‌تواند مبنایی برای مسئولیت اخلاقی و توجیه مجازات باشد؛ البته با تأکید بر نقش پیامدهای مثبت اجتماعی و بازدارندگی. در مقابل، کاروزو با رویکرد ناسازگاری‌گرایانه و شکاکانه استدلال کرده که اگر اعمال ما به‌طور کامل توسط عوامل بیرونی و گذشته تعیین شده باشد، هیچ‌کس به‌معنای واقعی کلمه مسئول اخلاقی رفتار خود نیست. او مفهوم استحقاق پایه را مطرح می‌کند و می‌گوید برای نسبت‌دادن مسئولیت اخلاقی واقعی باید فرد کنترل اساسی و غیرقابل‌تقلیل بر اعمالش داشته باشد؛ چیزی که در جهان جبری یا حتی غیرجبری (با حضور شانس و اتفاق) وجود ندارد. کاروزو به پیامدهای اجتماعی و حقوقی این دیدگاه می‌پردازد و پیشنهاد می‌کند که نظام عدالت کیفری به‌جای تمرکز بر مجازات مبتنی‌بر استحقاق، به اصلاح و بازپروری و رفع عوامل ساختاری بپردازد. این دو فیلسوف با مثال‌هایی از زندگی روزمره، ورزش، نظام حقوقی و آزمایش‌های فکری کلاسیک می‌کوشند موضع خود را تقویت کنند و نقاط ضعف دیدگاه مقابل را نشان دهند. بحث‌هایی مانند نقش شانس در شکل‌گیری شخصیت، تفاوت میان مسئولیت اخلاقی گذشته‌نگر و آینده‌نگر و امکان اصلاح نظام عدالت کیفری بدون تکیه بر مفهوم استحقاق پایه، ازجمله محورهای اصلی این مناظره است.

چرا باید کتاب سزاوار را بخوانیم؟

این کتاب فرصتی کم‌نظیر برای آشنایی با دو دیدگاه مهم و متضاد درباره‌ی اراده‌ی آزاد و مسئولیت اخلاقی فراهم می‌کند. ویژگی شاخص اثر، شفافیت در بیان استدلال‌ها و مثال‌های ملموس است که باعث می‌شود حتی مفاهیم انتزاعی فلسفی نیز قابل‌درک و قابل‌پیگیری باشد. خواننده با مطالعه‌ی این مناظره‌ی مکتوب نه‌تنها با مبانی نظری بحث آشنا می‌شود، بلکه پیامدهای عملی آن را برای نظام حقوقی، عدالت کیفری و حتی قضاوت‌های روزمره بهتر درک می‌کند. همچنین این اثر نشان می‌دهد که چگونه اختلاف‌های فلسفی می‌تواند به اصلاحات اجتماعی و حقوقی منجر شود و چرا بازاندیشی در مفاهیمی مانند مجازات، استحقاق و مسئولیت اخلاقی اهمیت دارد.

خواندن این کتاب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

خواندن این مناظره‌ی مکتوب به علاقه‌مندان فلسفه، حقوق، روان‌شناسی، علوم اجتماعی و کسانی که دغدغه‌ی عدالت، مسئولیت فردی و ساختارهای اجتماعی دارند، پیشنهاد می‌شود. همچنین این اثر برای دانشجویان و پژوهشگرانی که به موضوعاتی مانند اراده‌ی آزاد، جبرگرایی و اخلاق علاقه‌مند هستند، منبعی سودمند است.

درباره دنیل سی. دنت

دنیل سی. دنت (Daniel Clement Dennett) یا دنیل کلمنت دنت سوم در ۲۸ مارس ۱۹۴۲ به دنیا آمد و ۱۹ آوریل ۲۰۲۴ درگذشت. او فیلسوف، دانشمند شناختی و اهل آمریکا بود و بیشتر به‌خاطر پژوهش‌هایش در حوزه‌ی فلسفه‌ی ذهن، فلسفه‌ی علم و فلسفه‌ی زیست‌شناسی شناخته می‌شد. تأکید ویژه‌ای بر ارتباط این حوزه‌ها با زیست‌شناسی تکاملی و علوم شناختی داشت. تحصیلات دانشگاهی خود را با دریافت مدرک کارشناسی فلسفه از دانشگاه هاروارد آغاز کرد؛ سپس با راهنمایی گیلبرت رایِل دکترای فلسفه را از دانشگاه آکسفورد گرفت. پایان‌نامه‌اش ذهن و مغز: توصیف درونی در پرتو یافته‌های عصبی؛ قصدمندی نام داشت. بعدها آن را به اولین کتابش با عنوان محتوا و آگاهی تبدیل کرد. بخشی از دوران حرفه‌ای خود را در دانشگاه کالیفرنیا تدریس کرد و از سال ۱۹۷۱ تا پایان عمرش استاد دانشگاه تافتس در ماساچوست بود؛ جایی که به‌عنوان استاد فلسفه و مدیر مرکز مطالعات شناختی در آن فعالیت می‌کرد. او به‌عنوان فیلسوف بین‌رشته‌ای، همکاری گسترده‌ای با دانشمندان علوم شناختی، زیست‌شناسان و محققان هوش مصنوعی داشت و رویکردی مبتنی بر شواهد علمی در فلسفه‌ی ذهن را ترویج می‌کرد. او از مدافعان مادی‌گرایی در فلسفه‌ی ذهن بود و در کتاب آگاهی توضیح داده شده (۱۹۹۱) دیدگاه خود را درباره‌ی مادی‌بودن آگاهی ارائه داد. او همچنین از چهره‌های برجسته‌ی جریان آتئیسم نوین محسوب می‌شد و همراه با ریچارد داوکینز، سم هریس و کریستوفر هیستینگز به‌عنوان یکی از چهار سوارکار شناخته شده است. دیگر آثار مشهور این نویسنده شامل «ایده‌ی خطرناک داروین»، «انواع ذهن‌ها»، «پمپ‌های شهودی و ابزارهای دیگر برای تفکر» و «از باکتری تا باخ و بازگشت: تکامل ذهن‌ها» است. دنت در طول زندگی خود با تأکید بر تفکر انتقادی و تحلیل علمی، نقش مهمی در توسعه‌ی فلسفه‌ی ذهن و علوم شناختی ایفا کرد. او به‌عنوان یکی از فیلسوفان پراستناد و تأثیرگذار آمریکایی شناخته می‌شود.

مرکز بین‌المللی مطالعات آگاهی، جایزه‌ی دنت را تأسیس کرده است؛ یک جایزه‌ی سالانه که به پژوهشگر برجسته‌ای اهدا می‌شود که تحقیقاتش به‌طور قابل‌توجهی در درک مغز و آگاهی پیشرفت ایجاد کرده باشد. این جایزه به افتخار فیلسوف، دنیل سی. دنت نام‌گذاری شده است. نوشته‌های او استاندارد طلایی روشنیِ فکری و یکپارچگی علمی را تعیین کرد. این جایزه شامل مبلغی نقدی بوده و برنده‌ی آن برای ارائه‌ی سخنرانی در کنفرانس سالانه‌ی ICCS دعوت می‌شود. برنده توسط کمیته‌ی جایزه‌ی دنت انتخاب می‌شود که اعضای اصلی آن سوزان دنت، کیت فرانکیش، جرجیو والورتیگارا و دیمیتری وولکوف بوده‌اند. نخستین برنده‌ی جایزه‌ی دنت، اندی کلارک، استاد فلسفه‌ی شناختی در دانشگاه ساسکس و نویسنده‌ی آثار پیشگامانه در زمینه‌ی شناخت تجسم‌یافته و توسعه‌یافته، هوش مصنوعی، رباتیک و علوم عصبی محاسباتی است.

درباره گرگ دی کاروزو

گرگ دی کاروزو (Gregg D Caruso) یا گرگ دی. کاروسو استاد فلسفه در دانشگاه فِرفیلد، مدیر مرکز اخلاق کاربردی پاتریک جی. واید، مشاور علمی مرکز عدالت و سلامت روان در مؤسسه‌ی نووا و نیز هم‌مدیر شبکه‌ی عدالت بدون انتقام در دانشگاه آبردین بوده است. او استاد فلسفه در دانشگاه SUNY Corning و استاد افتخاری فلسفه در دانشگاه ماکواری هم بوده است. زمینه‌های پژوهشی این نویسنده شامل اخلاق کاربردی، اراده‌ی آزاد، مسئولیت اخلاقی، مجازات کیفری، اخلاق کسب‌وکار، نورو - اخلاق، روان‌شناسی اخلاقی، رویکردهای سلامت عمومی به پیشگیری از جرم و فلسفه‌ی اخلاق و سیاست است. آثار تألیفی او شامل کتاب‌های «رد نظریه‌ی بازخواست: اراده‌ی آزاد، مجازات و عدالت کیفری» (۲۰۲۱)، «پاداش عادلانه: بحث درباره‌ی اراده‌ی آزاد» [با دنیل دنت] (۲۰۲۱)، «نورواگزیستانسیالیسم: معنا، اخلاق و هدف در عصر علوم عصبی» [با اوون فلاناگان] (۲۰۱۸)، «اراده‌ی آزاد و آگاهی: تبیین تعیین‌گرایانه‌ی توهم اراده‌ی آزاد» (۲۰۱۲)، «بررسی توهم اراده‌ی آزاد و مسئولیت اخلاقی» (۲۰۱۳) و... است. گرگ دی کاروزو بیشتر روی مسائل اراده‌ی آزاد، آگاهی و کنشگری انسانی تمرکز داشته و به نقد نظریه‌های سنتی مجازات و بازخواست اخلاقی پرداخته است.

این کتاب یا نویسنده چه جوایز و افتخاراتی کسب کرده است؟

گرگ دی. کاروسو جوایز متعددی دریافت کرده است که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به عنوان استاد ممتاز دانشگاه SUNY در سال ۲۰۲۴، جایزه‌ی شورای دانشگاه‌های SUNY برای برتری در پژوهش در سال ۲۰۱۵، جایزه‌ی هیئت‌امنای منطقه‌ای برای برتری در تدریس در سال ۲۰۱۲ و جایزه‌ی جوزف بی. گیتلر از انجمن فلسفی آمریکا برای مشارکت برجسته‌ی علمی در زمینه‌ی فلسفه‌ی یکی یا چند رشته‌ی علوم اجتماعی برای کتابش با عنوان «رد نظریه‌ی بازخواست» در سال ۲۰۲۲ اشاره کرد.

نظر افراد یا مجله‌های مشهور درباره این کتاب چیست؟

- جان مارتین فیشر، استاد فلسفه در دانشگاه کالیفرنیا: این کتاب حاوی مناظره‌ای بسیار زنده، جذاب و دقیق بین دو فیلسوف آگاه است. سبک نوشتار بسیار مفهوم است. هم دانشجویان و هم پژوهشگران سایر رشته‌ها می‌توانند از این اثر بیاموزند و جذب آن شوند. این کتاب صرفاً بازگوکننده‌ی مناظرات سنتی نیست، بلکه مرزهای آن را گسترش داده است. مطالعه‌ی این اثر بسیار توصیه می‌شود.

- شان کارول، نویسنده‌ی کتاب تصویر بزرگ: آنچه به‌معنای انتخاب، شایستگی ستایش یا سرزنش و انجام کار درست است، همه در مناظره‌ی اراده‌ی آزاد مورد بحث قرار می‌گیرد. در این کتاب دو دیدگاه متفاوت توسط استادان واقعی توضیح و از آن‌ها دفاع می‌شود. هر دو طرف با دقت بالا نکات مهمی را برای بررسی ارائه می‌کنند.

- اوون فلاناگان، استاد دانشگاه دوک: اثر حاضر یک مناظره‌ی فلسفی بزرگ است. گرگ دی. کاروسو و دنیل سی. دنت در معادل فلسفی یک مسابقه‌ی تنیس سه ست بازی می‌کنند. جایزه‌ی این بازی وجود یا عدم وجود اراده‌ی آزاد و پیامدهایش برای پاداش، مجازات و قانون کیفری است. این بازیْ بسیار هوشمندانه است و بازی‌کننده‌ها دو فیلسوف در اوج توانایی‌هایشان هستند.

بخشی از کتاب سزاوار

«مباحثهٔ سوم: مجازات، اخلاقیات و استحقاق

کاروسو: دن! فکر می‌کنم وقت آن است تا با جزئیات بیشتری مسئلهٔ مجازات را بررسی کنیم؛ به‌ویژه مجازات قانونی و دیدگاه‌های ما به [نظام] عدالت کیفری. با چند تعریف کار را آغاز کنیم. می‌توانیم بگوییم که مجازات، اِعمال عامدانهٔ جریمه‌ای نامطبوع یا محرومیت بر یک گروه یا فرد، به‌سبب مشاهدهٔ خطایی است که معمولاً توسط یک [مقام] دارای اقتدار تعیین می‌شود. مثال‌های هرروزهٔ آن شامل معلمی است که به‌سبب بی‌احترامی، شاگردی را موقتاً از کلاس بیرون می‌کند، یا دانشگاهی که به‌سبب سرقت علمی دانشجویی را اخراج می‌کند. مجازات قانونی نوع مشخصی از مجازات است؛ اِعمال عامدانهٔ جریمه برای رفتاری است که -به‌درست یا غلط- تخطی از قانون مملکت خوانده شده و اقتدار حکومت، اعمال آن جریمه را مجاز ساخته است. به‌بیان دقیق‌تر، می‌توانیم بگوییم در مجازات قانونی یک فرد، عامدانه ازطرف حکومت به دیگری آسیب می‌زند، به‌نحوی که پاسخی مناسب به خطایی باشد و ناخشنودی حکومت را از آن خطا بیان کند. با این تعاریف، مشکلی نداری؟

دنت: به‌نظرم مشکلی ندارد.

کاروسو: در مباحثهٔ قبلی‌مان تو را متهم کردم که داری از نوعی شبه‌سزادهندگی دفاع می‌کنی و تو با این عنوان مخالف بودی.

دنت: بله. مخالفت کردم. من طرف‌دار سزادهندگی نیستم.

کاروسو: بسیار خب! دلیل من برای اینکه به تو لقب شبه‌سزادهنده دادم، این است که اگرچه تو نظام استحقاقی را براساس پیامدگرایی آینده‌نگر توجیه می‌کنی، اما دیدگاهت این است که وقتی در درون سیستم هستیم، باید مجازات قانونی را مطابق با استحقاق اجرا کنیم. یعنی به‌باور تو (دست‌کم تا جایی که من می‌فهمم) این ایدهٔ مرکزی سزادهنده که در غیاب شرایط معذوردارنده، خطاکاران اخلاقاً مسئول اعمالشان هستند و درنتیجه استحقاق (به‌معنای گذشته‌نگر) دارند تا به‌تناسب کار خطایشان، مجازات شوند. این درست است؟ برداشت من این نیست که تو توجیه پیامدگرایانه‌ای را برای مجازات اقامه می‌کنی که ادعا می‌کند از درون نظام کاریِ ما، مجازات را تنها وقتی می‌توان توجیه کرد که به‌صورت مؤثر بازدارندگی ایجاد کند، ما را ایمن‌تر کرده، یا خطاکاران را بازپروری کند.»