کتاب به زبان آدمیزاد

کتاب به زبان آدمیزاد نوشتهٔ محمدرضا بهاری است و  نشر نی آن را منتشر کرده است. این کتاب یادداشت‌هایی در ستایش پاکیزه‌نویسی و نکوهش شلخته‌نگاری در متون اداری و رسانه‌ای است.

درباره کتاب به زبان آدمیزاد

آدمیزاد وقتی قلم به‌دست گرفت تا قراردادی با همسایه، شهادت‌نامه‌ای برای خویشاوند، تظلمی به کدخدا، یا عریضه‌ای به عدلیه بنویسد، ناگهان ترمزِ احساسات طبیعی‌اش را کشید و در انتخاب کلمات و عبارات احتیاط کرد تا دسته‌گلی به آب ندهد. از صراحت چون خیری ندیده‌ بود کم‌کم به دوپهلونویسی و درازنویسی و لاجرم به مُهمل‌نگاری رو آورد…. بعدها کاتبان قاجاری انواع تکنیک‌های شکسته‌نویسی و ابراز عبودیت و جان‌نثاری را هم ابداع کردند؛ به مخده‌هاشان تکیه دادند و با هزار کرشمه‌ٔ قلم تا می‌توانستند صنعت به‌کار بردند و با الفاظ ثقیل عبارت‌پردازی کردند و سرانجام مطنطن‌نویسی را به اوج کمال رساندند ـ اما بزرگ‌ترین دستاوردشان در سیر تکامل نثر دیوانی این بود که توانستند به زبان فاخر و با خط شکسته‌نستعلیق، سالیان سال همچنان مهمل بنویسند…. عریضه‌نویسانی که جلو عدلیه بساط پهن کرده بودند تا چند دهه کارشان فقط نوشتن مهملات بود اما بعداً، با ورود ماشین تحریر به صحنه، به تایپ‌کردن مهملات تبدیل شد…. اختراع خودکار نقطه‌ٔ عطفی در تاریخ تحولات نثر فارسیِ اداره‌جاتی بود. قبل از ظهور این وسیله، کارمندان اولیه قلم‌شان را در لیقه‌ٔ دوات فرو می‌بردند و بسیار پاکیزه و با طمأنینه، مهمل می‌نوشتند؛ اما خودکار سرعت نوشتن مهملات را چندین بار افزایش داد و بی‌گمان در شکل‌گیری مکاتب امروزی مهمل‌نویسی و شلخته‌نگاری نقش با اهمیتی ایفا کرد….

و حالا ما جماعتِ کارمند، میراثِ یک‌ونیم قرن شلخته‌نگاری را در دست گرفته‌ایم و گویا به هیچ وجه نمی‌خواهیم آن را از دست بدهیم. یعنی در اواخر قرن چهاردهم هجری شمسی، مقارن با اوایل قرن بیست‌ویکم میلادی، هنوز دوست داریم از بدترین نمونه‌های نثرِ اواسط قرن سیزدهم هجری قمری تقلید کنیم.

آنچه در بالا آمد چکیدهٔ بخش‌هایی است از رسالهٔ مفصلی با عنوان «یکصدوپنجاه سال شلخته‌نگاری در ایران ــ یک بررسی تاریخی» از نویسنده‌ این کتاب است.

جدی‌اش این است که لابد عوامل متعدد و قابل مطالعه‌ای در تکوینِ این نثر شلختهٔ اداری سهم داشته‌اند. نثری که در نتیجهٔ سال‌ها همدستی این عوامل به ما رسیده ــ یعنی نثر اداری یا دستِ کم نثرِ غالب در ادارات ــ عموماً آنقدر گرفتار شلختگی، زوائد، و کلیشه‌زدگی است که مخاطبانِ حرفه‌ای یاد گرفته‌اند بخش‌های بزرگی از نامه‌ای را که دریافت می‌کنند نخوانند و فقط در اواسط یا اواخر آن دنبال دو کلمه لُبِّ مطلب بگردند؛ که البته پیدا کردنش گاهی چندان هم ساده نیست. به عبارت دیگر در نوشته‌های اداری متعارفِ امروز آنقدر تعارف و تکلف و جمله‌ها و عبارات کلیشه‌ای بی‌خاصیت هست که حرمت حرفِ مکتوب هم از میان رفته است. حرفِ مکتوب، که روزگاری سَنَد بود، حالا بادِ هوا شده است.

کتاب «به زبان آدمیزاد» از رضا بهاری، آموزه‌های موثری برای «خوب نوشتن» ارائه می‌کند و یادداشت‌هایی در ستایش پاکیزه‌نویسی و نکوهش شلخته‌نگاری در متون اداری و رسانه‌ای است.

خواندن کتاب به زبان آدمیزاد را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به ویراستارها، نویسنده‌ها، روزنامه‌نگاران و پژوهشگران زبان فارسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب به زبان آدمیزاد

«عناصر ناسالم یا به قول امروزی‌ها ویروس‌هایی که سال‌هاست در مؤسسات به جان نثر فارسی افتاده‌اند و موجب شده‌اند مکتوبات اداری این همه آشفته و بدحال باشند بسیار متعدد و متنوع‌اند. بعضی‌هاشان اصولاً با مقررات و ضوابط و به طور کلی با دستور زبان مغایرند. اینها، که می‌توانیم اسمشان را اشکالات نحوی یا در طبقه‌بندی کلی‌تر اشکالات دستوری بگذاریم ــ از جمله استفاده از صیغه‌ها و زمان‌های نادرستِ فعل، به کار بردن “رای” نابه‌جا و “رای” جابه‌جا، حذف بی‌قرینهٔ فعل، استفاده از حروف اضافهٔ نامناسب ــ درواقع کارشان از اِشکال گذشته است و رسماً غلط محسوب می‌شوند. اما انواع دیگر که تعدادشان خیلی بیشتر از دستهٔ اول است مستقیماً تعارضی با دستور زبان ندارند و نمی‌شود صریحاً ادعا کرد که غلط‌اند. این انواعِ “مکروهِ” اخیر ــ مثلاً قلنبه‌نویسی، لفاظی و درازنویسی، عتیقه‌نویسی، و مجهول‌نویسی ــ عموماً در ردهٔ اِشکالات منطقی، زیبایی‌شناختی، و سلیقه‌ای جا می‌گیرند، و ما بیشتر منظورمان سعی در معالجهٔ همین نوع بیماری‌های زبانی است. نوشته‌هایی که از این قبیل اِشکالات داشته باشند، حتی اگر روزگاری به اصطلاح فصیح و بلیغ و سلیس محسوب می‌شده‌اند حالا الزاماً چنین نیستند. یادمان باشد که خوب است فصاحت و بلاغت را هم مثل خیلی چیزهای دیگر دوباره با معیارهای امروزی تعریف کنیم. چون در زمانه‌ای که هر پدیده‌ای با متکامل شدنش به نحوی به سادگی میل می‌کند شاید نوشته‌های خوبِ قدیمی هم گاهی فخیم‌تر از آن باشند که بتوانیم امروز از آنها تقلید کنیم.

در نمونه‌هایی که قرار است در این دفتر بیاوریم راجع به خیلی از انواع اِشکالات توضیح خواهیم داد. دراین‌باره خوشبختانه (یا چنانکه خواهیم دید گاهی هم متأسفانه) نوشته‌ها و کتاب‌های فراوانی هست؛ پس برای اینکه مطالب ما هم صرفاً تکرار آن مطالب نباشد توصیه‌های عام و تکراری را به‌اختصار برگزار می‌کنیم و درعوض بیشتر به نکاتی می‌پردازیم که مشخصه‌های نوشته‌های ناسالم امروزی‌اند. خیلی از اینها جز آنکه بیماری‌های مشترک نوشته‌های شلختهٔ رسمی‌اداری باشند درواقع به‌نوعی نشان‌دهندهٔ طرز تفکر اجتماعی ما و شیفتگی‌مان به لفاظی و تکرار و کلیشه‌سازی هستند.

برای نشان دادن قُبح بیهوده‌نویسی‌هایی که گفتیم خوب است نقش آنها را روشن کنیم و ببینیم که با وجود آنها واقعاً چه اتفاق مهمی می‌افتد که بدون آنها نمی‌افتاد. شلخته‌نویسی اداری از قدیم مسئله بوده است، اما در دو سه دههٔ اخیر نوعی مقدمه‌چینی و لفاظی بیهوده با استفاده از اصطلاحات کلیشه‌ای جدید هم “مزید بر علت” شده، و این تقریباً الگوی تمام مکاتبات و بخصوص گزارش‌های مفصل‌تری است که نویسندگانش شیفتهٔ بزرگ‌نمایی مطالبشان به کمک ادبیات کاذبِ کلیشه‌ای‌اند.

در میان بیماری‌های نوشتاری که به شلختگی و کراهت نوشته‌های اداری هم می‌انجامد، چندتایی هستند که درواقع از مشخصه‌های بارز نثر اداری‌اند و کم یا بیش به‌نحوی در بیشتر مکاتبات مشاهده می‌شوند. شایع‌ترین و شاید هم بدخیم‌ترینِ این بیماری‌ها عتیقه‌نویسی، درازنویسی، مجهول‌نویسی، و کلیشه‌نگاری‌اند که در این دفتر به آنها قدری مشروح‌تر خواهیم پرداخت.‌»