کتاب ایران بعد از اسلام (چکیده جلد دوم از تاریخ کامل ایران)

چون عثمان دو دختر از دختران رسول‌اللّه‌ را یکی پس از دیگری به عقد ازدواج خود در آورده بود او را ذوالنورین لقب داده‌اند.

ولیعهد دولت یعنی باباخان پسر حسین‌قلی‌خان جهانسوز برادرزاده آقا محمدخان که در این تاریخ در شیراز مقیم بود پس از شنیدن خبر قتل عمّ خود به عجله به تهران آمد و در بیستم ماه صفر ۱۲۱۲ به پایتخت رسید و اعتمادالدوله با وجود مدّعیان چندی که شاه جوان داشت در رساندن او به تهران و به‌دست آوردن زمام سلطنت کفایت مخصوص به‌خرج داد و به همین علت هم به صدارت منصوب گردید.

آقامحمدخان که مدت کرّ و فرّ او از ۱۱۹۳ تا ۱۲۱۱ یعنی قریب ۱۸ سال طول کشیده پادشاهی بود مدّبر و رشید و جنگ‌آور اما در عوض سخت‌کشی و بیرحمی و پول‌دوستی و لئآمت بر مزاج او غلبه داشت و در راه ناسپاسی نیز مرتکب حرکاتی ناپسند شد چنانکه رفتار او با لطفعلی‌خان و سایر زندیه با وجود آن همه مهر و رأفت کریم‌خان نسبت به او و زد و خوردهایی مکرر با برادران و قتل جعفرقلی‌خان از اعمالی است که مورد ملامت هر مرد باانصافی واقع شده.

قتل آقامحمدخان در ۲۱ ذی‌الحجه ۱۲۱۱ در موقعی که آقامحمدخان یکی از قلاع شوشی را مسخر کرده و ابراهیم‌خلیل‌خان به داغستان گریخته بود بر سه نفر از پیشخدمتان محرم خود به‌علتی جزئی خشم گرفت و ایشان را به کشتن وعده داد. خدمتکاران مزبور که طبیعت آقامحمدخان را می‌شناختند و می‌دانستند که وعده خود را به انجام خواهد رساند شبانه با یکدیگر ساختند تا شاه را به قتل برسانند و از شرّ عذاب او برهند. به همین نیت در شب ۲۱ ذی‌الحجه ۱۲۱۱ موقع سحر هنگامی که آقامحمدخان در خواب بود او را کشتند

شرح سفر میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی و رفتار مضحک او و سوانحی که در طی مسافرت برای او روی داده خالی از شگفتی و مضحکه نیست و همین کیفیات جیمس موریه را به انشاء رمانی به‌نام حاجی‌بابا واداشته و این کتاب اگرچه بسیار شیرین به رشته نگارش آمده ولی سراپا غرض‌آلود است.

شاه در روز ۲۵ صفر ۱۲۵۱ قائم مقام را از باغ لاله‌زار (در جنب خیابان لاله‌زار حالیه طهران) که در آن وقت در خارج شهر قرار داشت به باغ نگارستان (محل دانش سرای عالی) احضار نمود و قائم مقام بدون آنکه به حضورشاه برسد تا شب سلخ صفر در آنجا محبوس بود تا آنکه در این شب او را در آنجا به حکم محمدشاه در یکی از اطاق‌های بالای عمارت نگارستان خفه کردند و بعدها جسد آن مرد فاضل یگانه در جوار مزار حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.

بعد از آنکه مسلمین در عهد خلفا نواحی شمالی افریقا را تا حدود سودان و کنگو مسخر خود ساختند این تفاوت نیز از میان رفت و هم امروز در سراسر افریقای شمالی مسلمان و عربستان یک نوع تمدن بومی و یک درجه از معیشت و یک سنخ از آدب قومی معمول و رایج است.