سعید نفیسی
زندگینامه و معرفی کتاب‌های سعید نفیسی
سعید نفیسی (Saeed Nafisi) پژوهشگر ادبی، زبان‌شناس، مترجم، منتقد ادبی، همچنین لغت‌نویس و مورخ برجسته‌ی ایرانی بود که در شاعری و نویسندگی هم مهارت قابل‌توجهی داشت. این ادیب نامدار معاصر بسیاری از متون نظم و نثر ادبیات کهن فارسی را به چاپ رساند و نقش عمده‌ای در آشنایی مردم با ادبیات کلاسیک ایران داشت. «بابک خرمدین»، «تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره‌ی معاصر»، تصحیح «قابوسنامه» و... تنها برخی از آثار ارزشمند سعید نفیسی به شمار می‌آیند.
بیوگرافی سعید نفیسی
نفیسی نویسنده و محقق پُرکاری بود که در حوزه‌های متنوعی، اعم از تألیف، ترجمه، تصحیح و...، آثار ماندگاری از خود به‌جا گذاشت. در این بخش، هم چکیده‌ای از سال‌های زندگی این ادیب به‌نام را بیان می‌کنیم و هم سیر مطالعاتی و تألیفات ایشان را در گذر زمان بررسی می‌کنیم.
تولد و سال‌های کودکی تا سفر به اروپا
سعید نفیسی در تهران و در تاریخ ۱۸ خرداد ۱۲۷۴ به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه‌ی شرف که به کوشش پدرش، ناظم‌الاطبا، تأسیس شده بود، آغاز کرد. سپس وارد مدرسه‌ی علمیه شد و در حین تحصیل، زبان فرانسه را نیز فراگرفت. در سال ۱۲۸۸ به همراه برادرش راهی اروپا شد تا تحصیلات خود را در دبیرستان «کلژلاتن» ادامه بدهد. در این زمان، آموختن زبان‌های یونانی و لاتین را نیز آغاز کرد.
در سال ۱۲۸۹ نفیسی به پاریس سفر کرد تا در دبیرستان‌های این شهر مشغول درس و تحصیل شود. یک سال بعد نیز اولین اثر خود را که ترجمه‌ی کتابی با موضوع دندان‌پزشکی بود، به چاپ رساند.
بازگشت به وطن و آغاز فعالیت‌های ادبی
نفیسی در سال ۱۲۹۲ به ایران برگشت و به‌عنوان مدرس زبان فرانسه مشغول به کار شد. رفته‌رفته به محافل ادبی راه پیدا کرد و با همراهی محمدتقی بهار، عضو انجمن ادبی «دانشکده» شد. نفیسی همچنین همکاری خود را با بزرگانی از جمله غلا‌مرضا رشید یاسمی و عباس اقبال آشتیانی آغاز کرد.
مدیریت مجله‌ی «فلاحت و تجارت»، مدیریت روزنامه‌ی «عهد انقلاب»، تأسیس مجله‌ی «شرق»، انتشار کتاب «هدیه‌ی دوستانه»، چاپ و نشر کتاب «نخل‌بند شعرا: احوال و منتخب اشعار خواجوی کرمانی» و... از سایر فعالیت‌های نفیسی در این دوران به شمار می‌آیند.
سال‌های تدریس و تألیف
نفیسی از سال ۱۳۰۸ به تدریس تاریخ و تاریخ ادبیات مشغول شد. البته در کنار تدریس از تألیف و تصحیح هم غافل نشد و کتاب‌های «احوال و اشعار رودکی»، «بابا افضل کاشانی»، جلد اول «شاهنامه» و... را به چاپ رساند. در سال ۱۳۱۳، هنگامی که دانشگاه تهران به‌عنوان نخستین دانشگاه مدرن ایران تأسیس شد، سعید نفیسی در جایگاه استاد این دانشگاه، ابتدا در دانشکده‌ی حقوق و سپس در دانشکده‌ی ادبیات آغاز به کار کرد. در همین سال بود که کتاب «مدرسه‌ی نظامیه‌ی بغداد» را نیز منتشر کرد.
ادامه‌ی فعالیت‌های پژوهشی و ادبی تا بازنشستگی
نفیسی در سال ۱۳۱۴، به عضویت فرهنگستان اول درآمد و برای تدریس زبان و ادبیات فارسی، رهسپار کشورهای مختلف دنیا شد. در سال ۱۳۱۵، کتاب «آثار گمشده‌ی ابوالفضل بیهقی» را منتشر کرد و یک سال بعد نیز «سام‌نامه‌ی خواجوی کرمانی»، «احوال و اشعار فارسی شیخ بهایی» و «سیر العباد الی المعاد» سنایی را به چاپ رساند.
این استاد برجسته در سال ۱۲۱۷ تا ۱۳۲۰، آثار فاخری از قبیل تصحیح «تاریخ گیتی‌گشا»، همین‌طور «دیوان قصاید و غزلیات عطار نیشابوری» را به ادب‌دوستان ارائه کرد. از سال ۱۳۲۱ تا بازنشستگی خود از دانشگاه در سال ۱۳۲۸ نیز آثاری مانند «در پیرامون احوال و اشعار حافظ»، تصحیح «مواهب الهی: در تاریخ آل مظفر»، تصحیح «گشایش و رهایش» از ناصر خسرو، «ماه نخشب» و... را منتشر کرد.
سال‌های پربار تألیف و تحقیق تا وفات
سعید نفیسی با بازنشستگی خودخواسته از دانشگاه تهران، فرصت بیشتر یافت تا بیش‌از‌پیش مشغول تحقیق و تألیف شود. البته در این سال‌ها، حضور پررنگی هم در نشست‌های ادبی در داخل و خارج از ایران داشت. از دستاوردهای این سال‌های پُربار می‌توان به این موارد اشاره کرد: «سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر»، ترجمه‌ی «پل ویرژینی»، تصحیح «دیوان ازرقی هروی»، تصحیح «لباب‌الالباب»، ترجمه‌ی «آرزوهای بربادرفته» از بالزاک، ترجمه‌ی «ابن خلدون و تیمور لنگ»، «تاریخ اجتماعی در ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان»، «تاریخ ادبیات روسیه» و… .
سعید نفیسی در هفتاد‌و‌یک‌سالگی و پس از ۵۵ سال پژوهش و نگارش، در ۲۲ آبان ۱۳۴۵ درگذشت.
سعید نفیسی از نگاه سایر ادیبان
یکی از ویژگی‌های قابل‌توجه سعید نفیسی، عشق او به کتاب و کتاب‌خوانی بود. البته چنین عشقی به کتاب، از نویسنده‌ای مانند نفیسی که سال‌های کودکی، جوانی و کهن‌سالی خود را پیوسته در کنار کتاب‌ها گذرانده بود، عجیب نیست. در این بخش، از زبان دو تن از ادیبان معاصر، با کتاب‌دوستی سعید نفیسی آشنا می‌شویم و به چندو‌چون آن پی می‌بریم.
استاد ایرج افشار، نویسنده، پژوهشگر، ایران‌شناس و نسخه‌پژوه مشهور زمانه‌ی ما، سعید نفیسی را نویسنده‌ی دانشمند و کتاب‌بازی می‌دانست که ولع سیری‌ناپذیری در گردآوری کتاب‌های نفیس داشت. تا‌جایی‌که در بازگشت از سفرهایش به کشورهای خارجی، مدام در حال رفت‌و‌آمد به کتاب‌فروشی‌ها بود و می‌کوشید مجموعه‌ای از ارزشمندترین آن‌ها را با خود به ایران بیاورد.
عیسی صدیق‌اعلم، نویسنده و سیاستمدار معاصر، خاطره‌ای از سعید نفیسی و عشق او به کتاب نقل کرده که شنیدنی است. صدیق‌اعلم از سفر خود به همراه نفیسی در سال ۱۳۲۸ به هندوستان گفته است. سفری که طی آن متوجه می‌شوند در قصبه‌ای به نام «حبیب‌گنج»، چندین هزار کتاب و نسخه‌ی خطی موجود است. در نهایت، این دو نویسنده به اصرار نفیسی راهی حبیب‌گنج می‌شوند و کتاب‌هایی را که به سبب وجود هوای سوزان و پر از مگس در شرایط بدی قرار داشتند، به دنبال یک نسخه‌ی خطی زیرو‌رو می‌کنند!
معرفی کتاب‌ها و آثار سعید نفیسی
با خواندن بخش‌های قبلی با استاد سعید نفیسی و دستاوردهای علمی و ادبی او آشنا شدید. در این بخش می‌خواهیم برخی از آثار این نویسنده و پژوهشگر را با جزئیات بیشتری بررسی کنیم.
کتاب فرنگیس
این کتاب شامل مجموعه‌ای از نامه‌هایی است که نفیسی به معشوق خود، فرنگیس، نوشته و در آن‌ها به شرح جزئیات زندگی و احساساتش پرداخته است. در ۶۱ نامه‌ای که نویسنده برای معشوقه‌اش فرستاده و به هم پیوسته است، می‌بینیم که او با شور و شیدایی دیوانه‌وار دل به معشوق خود سپرده و درحالی‌که در جست‌وجوی او به این سو و آن سو می‌رود، به‌شدت مجذوب اوست. اما در این میان، هیچ نشانه‌ای از واکنش معشوق به این عشق پرشور و پیچیده پیدا نمی‌شود. در تمام این نامه‌ها، حتی کوچک‌ترین اشاره‌ای به پیشنهاد ازدواج یا به پایان رسیدن این سرودهای غمگین و طاقت‌فرسا برای مرد وجود ندارد.
کتاب ابن سینا
این کتاب به بررسی جامع زندگی ابن سینا، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و فیلسوفان اسلامی، می‌پردازد. در این اثر، جزئیات مختلف زندگی او شامل جنبه‌های شخصی، آثار علمی و پزشکی، روابط سیاسی و علمی، و تأثیرات او در زمینه‌های مختلف از جمله منطق، شعر و موسیقی تحلیل می‌شود. کتاب همچنین به بررسی روابط او با شاگردان و همکاران علمی‌اش و نقش‌های مهمی که در مشاوره‌های سیاسی ایفا کرده، می‌پردازد. هدف این اثر، آشنایی خواننده با ابعاد مختلف شخصیت ابن سینا و تأثیر عمیق او در تاریخ علم و فرهنگ اسلامی است.
کتاب سرچشمه تصوف در ایران
این کتاب با دیباچه‌ای از سعید نفیسی آغاز می‌شود که در سال ۱۳۴۳ نوشته شده است. این اثر، بخشی از یادداشت‌های او برای تدریس تاریخ تصوف در دوره دکتری ادبیات دانشگاه تهران است و شامل تقریرات دانشجویانش نیز می‌شود. برخی مطالب آن پیش از این در مجله «فرهنگ نو» منتشر شده و در کتاب حاضر تکمیل شده است. مباحث اصلی کتاب شامل تأثیر بودایی‌ها بر فرهنگ ایران، نفوذ افکار مانویان در تصوف، و مباحثی درباره مشایخ و تصوف مغرب است. همچنین ریشه‌های تصوف در هند، ایران باستان و تأثیرات آن بر اسلام بررسی می‌شود. مباحثی مانند تأثیر بودایی‌ها و مانوی‌ها بر تصوف ایرانی، نقش تعلیمات یهود و مسیحیت و یونان در این زمینه و همچنین آداب و روش‌های صوفیه مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده به تحلیل طریقت‌ها، شریعت‌ها، کتاب‌های مهم صوفیان و فرقه‌های مختلف تصوف در ایران و هند، از جمله ملامتیان، پرداخته است.
کتاب ماه نخشب
این کتاب شامل چهارده داستان تاریخی است که سعید نفیسی برای گرامیداشت پهلوانان بزرگ ایران و پاسداشت تاریخ این سرزمین نوشته است. این مجموعه با داستان «پس از هزار سال» در جشن هزاره فردوسی آغاز شد و مورد استقبال گسترده قرار گرفت. دیگر داستان‌ها در سال‌های بعد منتشر شدند، اغلب در روزنامه‌ها و مجلات ایران. هدف نفیسی این بوده که تاریخ ایران را به زبان ساده و جذاب برای عموم مردم، به‌ویژه جوانان، بیان کند.
کتاب بابک خرمدین
سعید نفیسی در این کتاب، به شرح زندگی بابک خرمدین، رهبر یکی از جنبش‌های برجسته‌ی مذهبی و اجتماعی پس از اسلام در ایران می‌پردازد. همچنین، به تبیین آموزه‌های جنبش خرم‌دینان و مبارزات و جنگ‌های بابک علیه نیروهای عرب و خلافت عباسی می‌پردازد.
کتاب ستارگان سیاه
این کتاب نیز مجموعه داستانی کوتاه از سعید نفیسی است. نفیسی با نگاه ملی‌گرایانه‌ی خاص خود و احاطه‌ای که به فرهنگ و زبان و ادبیات ایران داشت، این داستان‌های کوتاه را نوشت.
کتاب خاطرات ادبی یک استاد
این کتاب مجموعه‌ای از خاطرات ادبی سعید نفیسی است که عمدتاً در کلاس‌های درس به وقوع پیوسته است. این اثر که پیش‌تر به‌صورت پاورقی در نشریات آن دوران منتشر شده بود، در قالب یک کتاب جمع‌آوری شده است.
کتاب تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر
سعید نفیسی در این کتاب سعی کرده است با مراجعه به منابع مختلف، از جمله منابع فارسی و غیر فارسی و به‌ویژه زبان روسی، اطلاعات دقیق و مستند را درخصوص دوره‌ی معاصر ایران گردآوری کند. این کتاب به بررسی مهم‌ترین وقایع سیاسی و اجتماعی ایران در دوران قاجار، به‌ویژه در زمان فتحعلی شاه می‌پردازد. نویسنده ابتدا با معرفی پیشینه‌ی قاجاریه و ظهور این خاندان در تاریخ ایران آغاز می‌کند و سپس به وقایعی چون جنگ‌های ایران و روسیه، روابط ایران با گرجستان و عثمانی، وضعیت اجتماعی و اقتصادی ایران و نیز عهدنامه‌های مهم مانند ترکمانچای اشاره می‌کند. کتاب همچنین به تحلیل علل و نتایج این رویدادها و روابط سیاسی در آن دوره پرداخته است.
کتاب تاریخ ایران، سلطنت قاجار
نفیسی علاوه‌بر ادبیات، در تاریخ و نگارش کتاب‌های تاریخی هم مهارت زیادی داشت. در این مورد می‌توان به کتاب «تاریخ ایران، سلطنت قاجار» اشاره کرد. نفیسی در این کتاب، چگونگی شکلگیری سلسله‌ی قاجار را از زمان محمدخان قاجار تا دوران حکومت فتحعلی شاه بررسی کرده است. نویسنده در این اثر، شرح کاملی از نژاد قاجار و ظهور آن‌ها در تاریخ ایران ارائه کرده و عهدنامه‌های ننگین دوران قاجار را همراه با پیامدهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن‌ها تشریح کرده است.
کتاب سرچشمه‌ی تصوف در ایران
تصوف، شکلگیری و گسترش آن یکی از نقاط عطف تاریخ ایران به شمار می‌آید که تأثیرات غیرقابل‌انکاری بر ادبیات فارسی به‌جا گذاشته است. سعید نفیسی در این اثر خواندنی، جریان تصوف را از دیدگاه فلسفی بررسی کرده و ارتباط آن را با تأثیرات تعلیمات بودایی بر فرهنگ ایرانی توضیح داده است. این کتاب در حقیقت، نتیجه‌ی یادداشت‌های نفیسی برای تدریس به دانشجویان دکتری ادبیات دانشگاه تهران است. البته یادداشت‌هایی که شاگردان ایشان در کلاس‌هایشان نوشته‌اند نیز بر متن این کتاب افروده شده است.
ترجمه آرزوهای بربادرفته
نفیسی که از همان سال‌های نوجوانی با زبان فرانسه آشنا شده بود، بعدها با سفر به این کشور، دانسته‌های خود را در مورد این زبان تکمیل کرد. سال‌ها بعد نیز کوشید تا برخی از آثار فاخر ادبیات زبان فرانسه را ترجمه کرده و به مخاطبان فارسی‌زبان معرفی کند. کتاب «آرزوهای بربادرفته» از «اونوره دوبالزاک» یکی از همین ترجمه‌های ارزشمند اوست.
بالزاک در این کتاب ماجرای دو شاعر را روایت می‌کند که یکی از آن‌ها گرفتار سرمایه‌داران فریب‌کار می‌شود اما آن دیگری تنها به شعرسرایی ناب می‌پردازد. نویسنده در این رمان سعی دارد گوشه‌ای ابتذال اخلاقی و اجتماعی زمانه‌ی خود را به تصویر بکشد.
تصحیح قابوسنامه
«قابوسنامه» اثر سترگ عنصرالمعالی است که با هدف آموزش مملکت‌داری به پسرش، «گیلان‌شاه» نوشته شده است. عنصرالمعالی در ۴۴ باب این کتاب تعلیمی و اندرزی، از موضوعات مختلفی مانند «لشکرکشی»، «آداب اجتماعی»، «تربیت فرزند»، «عشق» و... سخن می‌گوید و به این شکل، فرزند خود را برای موفقیت در امر حکومت و همین‌طور زندگی شخصی آماده می‌کند.
قابوسنامه را می‌توانید با تصحیح سعید نفیسی بخوانید. نفیسی برای مطالعه‌ی آسان‌تر این کتاب، معنای برخی از واژگان دشوار آن را نیز بیان کرده است. همچنین ترجمه‌ی آیات قرآن و عبارات عربی کتاب را نیز آورده است تا مخاطبان فارسی‌زبان کتاب قابوسنامه را به‌راحتی مطالعه کنند.
گفتنی‌های جالب در مورد نفیسی
در بخش‌های قبلی هم از سال‌های زندگی سعید نفیسی گفتیم و هم آثار او را به‌طور خلاصه معرفی کردیم. باوجود‌این، هنوز هم نکته‌های جالبی در مورد نفیسی و شخصیت علمی‌اش وجود دارد که خوب است گریزی هم به آن‌ها بزنیم.
عشق به کتاب، حتی در زندگی مشترک
«پریمزر»، همسر استاد نفیسی، خاطره‌ی جالبی را در مورد اولین روز زندگی مشترک خود با ایشان نقل می‌کند. او می‌گوید در اولین روز از زندگی زناشویی خود با سعید نفیسی یا درواقع، در اولین روزی که یکدیگر را از نزدیک دیده بودند، سعید نفیسی با یک جلد کتاب قطور وارد خانه می‌شود و بی‌مقدمه از همسر خود می‌خواهد که با هم آن کتاب را بررسی کرده و غلط‌‌های آن را تصحیح کنند!
همراهی با ادیبان گروه سبعه
حتماً نام گروه سنت‌گرای «سَبعه» و نوگریان گروه «رَبعه» به گوشتان خورده است. این دو گروه به‌طور هم‌زمان اما در دو جهت مخالف، به فعالیت‌های ادبی مشغول بودند. جالب است بدانید که نفیسی از اعضای گروه سبعه بود که در تقابل با گروه ربعه می‌کوشید ادبیات کهن فارسی را به جامعه‌ی ایرانی معرفی کند.
