کتاب دین های ایران باستان

کتاب دین های ایران باستان نوشتهٔ مهری باقری است و نشر قطره آن را منتشر کرده است. این کتاب از بهترین و شناخته‌شده‌ترین منابع برای شناخت ادیان ایران باستان (پیش از اسلام) محسوب می‌شود.

درباره کتاب دین های ایران باستان

تحقیق درباره اعتقادات مذهبی و دین‌های ایرانیان باستان از چند قرن پیش در میان پژوهندگان علوم انسانی از جهات و جنبه‌های گوناگونی مورد توجه خاص قرار گرفته است. در نتیجه این مطالعات و پژوهش‌ها، تألیفات و نوشته‌های بی‌شماری تدوین شده است که هر یک از دیدگاه ویژه‌ای، موضوعات مختلف مربوط به دین‌های ایران باستان را مورد بررسی و مداقه قرار داده‌اند.

شاید بتوان گفت دلیل عمده اقبال و توجه پژوهندگان فرهنگ و تاریخ بشری به تاریخ و فرهنگ ایران باستان و ادیان رایج در این سرزمین، جایگاه ویژه و تأثیر شگرفی است که اندیشه‌های فلسفی و باورهای دینی نیاکان ما در تکوین و تحول جهان‌بینی‌ها و تفکرات فلسفی شناخته شده در میان اقوام و ملل دیگر جهان داشته است.

در بررسی سیر تحول اندیشه‌های بشری، تأثیر و نفوذ جهان‌بینی دینی ایرانی در روزگار باستان، در میان اقوام و ملل مجاور و سرزمین‌های بیرون از مرزهای ایران، سخت آشکار و لایح است. برخی از محققان بر این عقیده‌اند که گونه نهایی فلسفه افلاطون که به‌خصوص در کتاب «دادها» مشاهده می‌شود، متأثر از آشنایی وی با عقاید مغان و ایرانیان است. پیدایش و تکوین کیش‌های گنوستیکی و فرقه‌های متعدد آن مانند دیصانیه، مرقیونیه و نظایر این‌ها، نفوذ و رواج «آیین میترایی» یا «مهرپرستی» تا اقصی نقاط اروپا نمونه‌هایی از تأثیرپردازی عمیق باورها و جهان‌بینی ایرانیان باستان در افکار و اعتقادات اقوام و ملل دیگر جهان است. محققان وجود برخی از مباحث، به‌ویژه «آخرت‌شناسی» و «فرشته‌شناسی» در دین یهود و سپس مسیحیت را نیز، متأثر از پنداشت‌های دینی ایرانیان در این دو زمینه می‌دانند. همچنین مسأله eon در بعضی از مکتب‌های فلسفی یونان و موضوعاتی همچون «جهان صغیر» و «جهان کبیر» را به احتمال زیاد نشئت گرفته از موضوع «هزاره‌ها» و «ادوار مشخص» که در ادیان باستانی ایران مطرح است، دانسته‌اند.

از این‌رو، تحقیق در سیر تحول افکار و اندیشه‌های بشری مستلزم و دربایستِ بررسی دقیق آرا و عقاید مذهبی و دین‌های رایج در ایران باستان بوده است. باید توجه داشت که برخلاف تصور اغلب پژوهندگان تا سال‌های اخیر، در ایران باستان تنها یک مذهب یعنی آیین زردشتی رایج نبود، بلکه در کنار دین زردشتی ــ که در روزگار ساسانی به‌صورت دین رسمی درآمد ــ از دیرباز در این سرزمین پهناور، فرقه‌های مذهبی متعددی وجود داشت که برخی از آن‌ها تا این اواخر ناشناخته مانده بود مانند مذهب «زُروانی» که به احتمال زیاد در دوره هخامنشی در غرب و جنوب غربی ایران در کنار دین زردشتی رواج داشت. علاوه بر این فرقه‌های بدعتی، همچنان‌که می‌دانیم آیین‌های دیگری از جمله «دین مانی» و «آیین مزدک» در ایران رایج بود. به همین دلیل، کوشش‌های پژوهندگان و محققان ایرانی و خارجی در شناختن و بازشناساندن فرق و مذاهب ایران باستان از جهات و جنبه‌های مختلف، موجب پدید آمدن تألیفات و آثار بی‌شماری در سطحی وسیع، به زبان‌های مختلف آلمانی، انگلیسی، فرانسه، ایتالیایی و غیره شده است. ولی به زبان فارسی کتابی که بتواند آگاهی‌های کلّی و مباحث عمده ادیان ایرانی را در یک مجلد در اختیار پژوهندگان و علاقه‌مندان به تاریخ فلسفه و ادیان قرار بدهد وجود نداشت. کتاب دین های ایران باستان با همین هدف نوشته شد.

بخش‌های کتاب دین های ایران باستان از این قرار است:

بخش اول: هند و اروپاییان

بخش دوم: دین زردشتی

بخش سوم: آیین زروانی

بخش چهارم: کیش مانوی

بخش پنجم: آیین مزدک

بخش ششم: مهرپرستی

خواندن کتاب دین های ایران باستان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران باستان پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب دین های ایران باستان

«کتاب مقدّس زردشتیان «اوستا» نامیده می‌شود. اوستا مجموعه‌ای از چند کتاب است که دربردارنده دستورات و تعالیمی درباره پاکیزگی و پالودگی از پلیدی‌های اهریمنی و دستورالعمل و نحوه آداب و شعائر پرستش می‌باشد. بدیهی است مطالب مذهبی ادیان باستانی از ابتدا به‌صورت مکتوب تدوین نشده بود و به‌صورت شفاهی و سینه به سینه از پدران به پسران و از اسلاف به اخلاف می‌رسید. معمولا زمانی به ثبت و ضبط این قبیل مطالب می‌پرداختند که بیم فراموشی و اشتباه می‌رفت. همچنان‌که زمان سَرایش و تکوین سرودهای ودایی را حدود نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد دانسته‌اند درحالی‌که تاریخ نگارش و کتابت آن را به حدود قرن ششم ق. م. نسبت داده‌اند. از این‌رو، زمان تألیف و نگارش اوستا و نیز این موضوع که اصل این مجموعه مذهبی چه موضوعات و تفاصیلی را دربرمی‌گرفت و مقدّم بر اوستایی که فعلا در دسترس ماست چند بار این مجموعه و در چه زمان‌ها و توسّط چه کسانی جمع‌آوری و نگاشته شده است، از جمله مسائل و مبهمات مربوط به مطالعات زردشتی است.

هنینگ ایران‌شناس بریتانیایی، با استناد به نسخه‌ای از «کفالایا» که به‌زبان قبطی نوشته شده است این فکر را در اذهان زنده می‌کند که در اواخر دوره اشکانیان و اوایل دوره ساسانی نسخه‌های مکتوبی از اوستا موجود بوده است. زیرا در این نوشته از زبان مانی آمده است: «زردشت به خدمت شاه گشتاسب آمد و دیانت خود را در ایران تبلیغ کرد. او پیروان راستگو و درست‌کرداری برای خود برگزید... ولی کتاب ننوشت. پس از مرگش پیروان او سخنانش را به‌خاطر سپردند و از آن کتاب‌ها نوشته‌اند که امروزه خوانده می‌شود.»

مندرجات کتاب‌های متعدّد دینی زردشتی با این‌که در خطوط اصلی یکسان و هم‌داستانند ولی در پاره‌ای از مسائل و موارد، امتیازاتی از هم دارند. ناهمسانی مندرجات این مکتوبات پژوهشگران دیانت زردشتی را بر آن داشته تا دوران رواج این دین را در وهله اوّل به دو قسمت: دوران زردشتی متقدّم و دوران زردشتی متأخّر تقسیم کنند. این تقسیم‌بندی با توجّه به مندرجات کتب مقدّس زردشتی است که همه آن‌ها تحت یک عنوان به‌نام «اوستا» خوانده می‌شوند.

اوستای موجود شامل پنج بخش یا کتاب جداگانه است که عبارتند از: یسنا، یشت‌ها، ویسْپَرَد، خُرده اوستا و وَنْدیداد. اگر از نظر ویژگی‌های زبانی این کتاب‌ها را مورد دقّت و بررسی قرار دهیم، به‌وضوح معلوم می‌شود که همه این مطالب در یک زمان تألیف نشده بلکه هر بخش از این پنج کتاب در زمانی دیگر و به‌وسیله افرادی متفاوت فراهم شده است. به‌خصوص مندرجات «یسنا» از این نظر کاملا چشم‌گیر و ممتاز است. زیرا بخشی از این کتاب از نظر زبانی قدمت بیشتری دارد و مشخص است که سَراینده آن‌ها شخصی است که همزمان با پردازنده قسمت‌های دیگر اوستا نبوده است. این قسمت قدیمی که نشانه کهنگی و قدمت آن، هم از خصوصیات زبانی و هم از مطالب و مفاهیم آن کاملا مشهود است، «گاهان» نامیده می‌شود. «گاهان» جمع «گاه» به‌معنی «سرود» است و مطابق سنّت زردشتی سَراینده اصلی این سرودها خود زردشت، پیامبرِ دینِ بِهی است. درحالی‌که مندرجات خرده اوستا و وندیداد نه در مبانی فکری و نه از نظر زبانی نشانی از این قدمت و کهنگی ندارند و فاصله موجود بین زمان تألیف این دو اثر و گاهان سخت لایح و آشکار است.»