کتاب چشم زخم

کتاب چشم زخم؛ یا چشم شیطان نوشته، گردآوری‌شده و ویراستهٔ آلن داندس و ترجمه‌شده توسط معصومه ابراهیمی و گروه مترجمین است و نشر چشمه آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب چشم زخم

در چند دههٔ گذشته، بسیاری از پژوهشگران غربی پدیدهٔ چشم‌زخم و باورهای منتج از آن را از دیدگاه‌های مختلف بررسی کرده‌اند و اکنون انبوهی از داده‌ها و تحلیل‌های متنوع در این‌باره انجام می‌شود. بدیهی است که بیشتر این پژوهش‌ها در حوزه‌های فولکلور و مردم‌شناسی صورت گرفته، اما جالب آنکه پژوهش‌های فراوانی دربارهٔ چشم‌زخم و تأثیرهای آن از دیدگاه‌های پزشکی، به‌ویژه چشم‌پزشکی، روان‌شناسی، فلسفه و غیره نیز در دست است. این امر، ضمن بازنمایی قدرت و پایداری یکی از کهن‌ترین باورهای بشری، فراگیری و نفوذ آن را در میان توده‌های مردم اعم از خواص و عوام نشان می‌دهد. کتاب چشم زخم می‌تواند، ضمن آشناکردن مخاطبان با تئوری‌ها و روش‌های پژوهش، اهمیت تحلیل داده‌ها در فولکلور را متذکر شود.

چشم‌زخم مجموعه‌باوری فولکلوریک است که البته نه همهٔ مردم دنیا بلکه بسیاری به آن اعتقاد دارند؛ بنابه این باور، نگاه یا تعریف یک فرد از فرد دیگر باعث بیماری یا حتی مرگ فرد دوم می‌شود یا مایهٔ آسیب به دارایی‌های وی از قبیل احشام یا باغ میوه می‌گردد. این باور که نگاه شوم می‌تواند آسیب‌های جدی و شدید بر کسی وارد کند پیشینه‌ای کهن دارد. به این‌گونه باورها در کتاب مقدس و حتی متون سومری و سایر متون باستان خاور نزدیک اشاره شده است که تاریخ آن‌ها دست‌کم به پنج‌هزار سال قبل می‌رسد. گزارش‌های متعدد از هند تا ایرلند نشان می‌دهد که چشم‌زخم، در گذشته و حال، از باورهای رایج در فرهنگ‌های سامی و هند و اروپایی بوده و هست. مهاجرانی که از سرزمین‌های حوزهٔ دریای مدیترانه به دنیای نو مهاجرت کرده‌اند، یعنی ایتالیایی‌ها، یونانی‌ها، عرب‌ها و اسپانیایی‌ها، با خود نظام اعتقادی خویش را نیز آورده‌اند و امروزه نیز اخلاف آن‌ها همچنان از چشم‌زخم و نگاه افرادِ شورچشم وحشت دارند.

این کتاب ۲۱ مقاله دربارهٔ چشم‌زخم یا چشم شیطان دارد که یکی از مقالات آن به قلم بس آلن دنالدسن دربارهٔ جنبه‌های گوناگون چشم‌زخم در ایران است. همهٔ مقالات را فولکلوریست شهیر امریکایی، آلن داندِس، یک‌جا گرد آورده است. او در مقالهٔ آخر کتاب با عنوان «تروخشک، چشم‌زخم: رساله‌ای در باب جهان‌بینی هند و اروپایی و سامی»، ضمن مرور همهٔ مقالات، رویکردی کاملاً نوین مبتنی بر تحلیل‌های نماد و نشانه‌شناسی دارد و پدیدهٔ چشم‌زخم را از دریچه‌ای بررسی می‌کند که افق‌های متعددی برای آن گشوده می‌شود. او راه‌یابی این پدیده را در ادبیات، تاریخ، روان‌شناسی، معماری و مهندسی شهرها پی می‌گیرد. داندِس در همین مقاله تجربهٔ سال‌ها پژوهش و تدریس خود در دانشگاه را در اختیار ما می‌گذارد و مخاطب را با جهان هزارتوی فولکلور آشنا می‌کند. برای مخاطب ایرانی ترجمهٔ آثار داندِس تازگی دارد، زیرا پیش از این کمتر آثار نظری و موردی فولکلوریست‌ها در ایران منتشر شده بود.

هدف از تدوین این کتاب معرفی مواردی است از انبوهِ مطالعات علمی که در خصوص چشم‌زخم صورت گرفته، تا چه‌بسا نظر پژوهشگران حوزه‌های گوناگون علمی را به این موضوع بیش‌تر جلب کند. بدین‌سان، خواننده در این اثر مقالاتی را از نشریات متنوعی چون مجلهٔ چشم‌پزشکی، گزارش‌ها و یادداشت‌های سودان، مرور بین‌الملل هیئت‌های مبلغان و فصل‌نامهٔ دانشگاه اِموری می‌خواند.

اکثر مقالات مطرح‌شده در بخش نخست این کتاب جنبهٔ گزارش‌گونه دارند. وقتی خواننده دربارهٔ چشم‌زخم در فرهنگ مردم هندوستان، ایران، یونان، ایتالیا، رومانی، لبنان و سایر مناطق می‌خواند، ناخواسته جزئیات مشابهی میان آن‌ها می‌بیند و دقیقاً همین موضوع مراد و خواستهٔ این کتاب است. در این‌جا به‌وضوح می‌توان مدرک قانع‌کنندهٔ دیگری را دربارهٔ میان‌فرهنگی بودن یک مقولهٔ فولکلوریک در بین فرهنگ‌های گوناگون ارائه داد. نکتهٔ دیگری که از خلال این گزارش‌ها مستفاد می‌شود این حقیقت است که هر یک از مقالات این کتاب در زمان‌های مختلف و برای مخاطبان گوناگون نگاشته شده است. شش مقالهٔ آخر این کتاب عمدتاً در شرح و بیان واقعیت‌های موجود است که ممکن است برای خواننده مستدل و قانع‌کننده باشند یا نباشند.

هدف این کتاب این نیست که صرفاً مواد خامی را در خصوص یک باور عامهٔ پیچیده به خواننده معرفی کند، بلکه می‌خواهد به او بینشی اعطا کند، تا در مسیر جست‌وجو و کندوکاو خود، داده‌ها را بیازماید و به دنبال تحلیل آن‌ها باشد.

سرانجام خواننده باید به یاد داشته باشد که مسئلهٔ چشم‌زخم صرفاً یک باور خرافی عقب‌مانده نیست که فقط موردعلاقهٔ باستان‌پژوهان باشد. بلکه چشم‌زخم را باید به چشم یک عامل پُرقدرت نگریست که رفتار میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان هند و اروپایی و سامی تحت‌تأثیر قرار داده است. مشخصاً در هند، در دنیای عرب و در میان مردمان حلقهٔ دریای مدیترانه و در امریکای شمالی و جنوبی، بدون دردسر می‌توان هزاران نمونه یافت که در آن‌ها تأثیرات فراگیر و دائمی باور به چشم‌زخم به چشم می‌خورد.

خواندن کتاب چشم زخم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و همچنین کسانی که دربارهٔ امور خرافی و فرهنگ و سنن ملت‌ها تحقیق می‌کنند پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب چشم زخم

مدح و قدح در فولکلور: در آثار نویسندگان یونان و روم باستان، گاهی به موضوع چشم‌زخم برمی‌خوریم. به همین خاطر، پژوهشگران ادبیات کلاسیک یونان و روم از جمله افرادی هستند که در این حیطه تحقیق و پژوهش کرده‌اند. برخی از محققان همچون پروفسور مک‌کارتنی از دانشگاه میشیگان با مطالعات و پژوهش‌های علمی سدهٔ اخیر در این زمینه آشنایی تام دارد، اما اکثر محققان بر آن‌اند که مباحث را صرفاً محدود به ذکر نقل‌قول‌هایی از منابع کلاسیک با ارجاعاتی به گزارش‌ها [ی جهان‌گردان و سیاحان] نمایند تا استمرار یا بقای مفهوم چشم‌زخم را از دورهٔ کلاسیک به بعد نشان دهند.

در این مقاله، موضوعی که مدنظر پروفسور مک‌کارتنی است خطری است که مدح کردن یا تعریف ممکن است ایجاد کند نه چشم‌زخم به‌خودی‌خود. اما خواننده به‌زودی درخواهد یافت که بیان مدح ارتباط تنگاتنگی با مجموعه‌ای از باورهای عامیانه دارد که ما آن را ذیل عنوان چشم‌زخم می‌شناسیم. تسلط علمی شگرف پروفسور مک‌کارتنی بر منابع کلاسیک و تمرکز تحقیقاتی ایشان بر موضوع اثرات منحوس چشم‌زخم و اثرات ویژهٔ دشنام دادن در دور کردن بلا موجب می‌شود که خوانندگان درک درستی از رویکرد این پژوهشگر متون کلاسیک یونان و روم در زمینهٔ تحقیق دربارهٔ چشم‌زخم به دست آورند.