کتاب روشنفکران جهان عرب

کتاب روشنفکران جهان عرب نوشته مسعود فکری است و مریم صالحی آن را گردآوری کرده است که به معرفی آرا و آثار یکصد چهره فرهنگی - فکری معاصر جهان عرب می‌پردازد.

ملاک انتخاب این شخصیت‌ها نقش و تأثیر آن‌ها در شکل‌گیری یا برجسته‌سازی جریان‌های فکری و فرهنگی دوران معاصر جهان عرب، بدون توجه به جغرافیا و دین و مذهب آنان، بوده است.

درباره کتاب روشنفکران جهان عرب 

کتاب روشنفکران جهان عرب دستاورد دو سال پژوهش در این زمینه است که به معرفی مختصر و بی‌طرفانه صد چهره فکری-فرهنگی جهان عرب پرداخته است. تنوع این چهره‌ها بسیار قابل توجه است: از چپ‌ سکولار تا لیبرال اسلام‌گرا؛ از نومعتزلی‌ها تا اسلام‌گراهای سلفی؛ و بسیاری دیگر مانند استادان دانشگاه، شاعران، فیلم‌سازها، کاریکاتوریست‌‌ها و روزنامه‌نگاران. در این کتاب به نام‌های زیادی برمی‌خوریم. مانند: محمدحسنین هیکل، احمد امین، حسن البنا، ادوارد سعید، محمود درویش، حسن حنفی، مصطفی عقاد، محمد ارکون، محمد عابد الجابری، طارق رمضان، اسماعیل فاروقی و طاها عبدالرحمن. برای معرفی هر کدام از این روشنفکران به این بخش‌‌ها می‌پردازیم: کلیات (نام، تخصص، گرایش فکری، تولد، صفحۀ شخصی)، مقدمه‌ای کوتاه درباره شخص، سوابق او (تحصیلی، اجرایی، سیاسی، جوایز، معرفی مهم‌ترین آثار) و در نهایت گزیده نظرات. در حاشیۀ معرفی افراد، گاه انجمن‌ها و تشکل‌های روشنفکری نیز در قالب‌ پیوست‌هایی ارائه شده و به‌طور ضمنی جریانات فکری روشنفکری مطرح گردیده است. نمایۀ مفصل و مفیدی از آثار و مفاهیم نیز به انتهای کتاب پیوست شده است که برای مقاصد پژوهشی بسیار مناسب و کاربردی است.

این روشنفکران در گروه‌ها و احزاب گوناگونی فعالیت داشتند. برای مثال یکی از آن‌ها مؤسسه آزاداندیشی ابن‌رشد است که از گروهی از اندیشمندان مسلمان و عرب مستقل تشکیل شده و از سال ۱۹۹۸ در آلمان به رسمیت شناخته شده‌اند و سالانه جایزه‌ای را برای بهترین چهره در بیان اندیشهٔ آزاد و دموکرات و نوآور عربی معرفی می‌کنند. از احزاب دیگر می‌توان به حزب عربی سوسیالیستی بعث (حزب البعث العربی الاشتراکی) اشاره کرد که در ۷ آوریل ۱۹۴۷ در نتیجهٔ ادغام جنبش عربی بعث، به رهبری عفلق و البیطار و بعث عربی به رهبری ارسوزی تأسیس شد و به‌سرعت در کشورهای عربی ازجمله عراق و سوریه شاخه‌هایی تأسیس کرد. هم چنین روزنامه‌ها و مجله‌های بسیاری جولانگاه عقاید و آرای آنان بوده است. از جمله آن‌ها می‌توان به مجلهٔ مسائل فلسطین (شئون فلسطینیه) اشاره کرد که از طرف مرکز پژوهش‌های سازمان آزادی‌بخش فلسطین منتشر می‌شود. این فصلنامه‌ به مسائل و اوضاع مختلف فلسطین می‌پردازد. اولین شمارهٔ آن سال ۱۹۷۱ از مقر مرکز پژوهش‌های سازمان آزادی‌بخش در بیروت چاپ شد. علاوه بر این‌ها مراکز علمی و فرهنگی هم نقش به‌سزایی در پیش‌برد و گسترش افکار روشنفکران عرب داشته است. یکی از این مراکز مؤسسه دارالفکر است که بزرگ‌ترین مؤسسه انتشاراتی کتب عربی است. این مؤسسه سال ۱۹۵۷ تأسیس شده و پنجاه سال سابقهٔ فعالیت دارد. مرکز آن در دمشق است و شعبه‌های دیگری هم در بیروت، الجزایر و آمریکا دارد. برای آشنایی بیشتر با آرا و آثار یکصد چهره فرهنگی - فکری معاصر جهان عرب و سوابق فعالیت‌های آن‌ها، خواندن این کتاب دائرة‌المعارفی پیشنهاد می‌شود.

خواندن کتاب روشنفکران جهان عرب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

کتاب روشنفکران جهان عرب برای علاقه‌مندان به پژوهش‌های فکری و فرهنگی مفید خواهد بود

بخشی از کتاب روشنفکران جهان عرب

نصر حامد ابوزید و تقسیم‌بندی قرآن

ابوزید متن قرآن را به متون تاریخی، متون قابل تأویل و متونی که جاودانی‌اند و تا ابد برای نسل‌های آینده معنی دارند تقسیم می‌کند.

متون تاریخی بازتاب فرهنگ زمانه است و برای مسلمان و غیر مسلمان محل شک نیست. همهٔ جهات فرهنگ عرب در این متون حضوری قوی دارند. اردیبهشت ۱۳۸۸ عبدالکریم سروش در سخنرانی‌ای دربارهٔ رویکرد ابوزید به قرآن گفت «شما اگر قرآن را نگاه کنید، کتابی است که کاملاً با محیطی که پیامبر در آن زندگی می‌کرده است تناسب دارد، تناسبی تام و تمام. کتابی است که از دل آن جامعه و آن تاریخ برخاسته است و رنگ‌وبوی آن جامعه و تاریخ را دارد. این چیزی است که هم مسلمان باید به آن اعتراف بکند و هم غیر مسلمان، چیزی نیست که ما بتوانیم از آن بگریزیم. از زبان عربی این کتاب گرفته، که متناسب است با قومی که این زبان در میانشان رایج بوده، تا داستان‌ها، مثال‌ها، مبالغه‌ها، ضرب‌المثل‌ها و اشارات و تنبیهاتی که در آن هست. حتی عالم آخرت که پیامبر آن را تصویر می‌کند نیز تصویرگری عربی و حجازی است. خوب نشان می‌دهد که پیامبری که در آن محیط بار آمده بهشت را همبا صورت‌ها و پدیده‌های همان محیط تبیین می‌کند و به مردم می‌شناساند، نه با صورتی ناآشنا. مثلاً میوه‌های بهشتی قرآن همان میوه‌های عربستان است. حتی یک میوه هم در قرآن نیست که در جای دیگر جهان باشد و پیامبر از آن‌ها نامی برده باشد یا خدا نامی از آن‌ها برده باشد. حتی شکل زندگی بهشتیان، لباس‌هایی که می‌پوشند، تخت‌هایی که روی آن می‌نشینند، کاخ‌هایی که در آن زندگی می‌کنند، شرابی که می‌خورند، رفتار و معاملاتشان با هم همه برگرفته از صورت زندگی و محیط اجتماعی پیامبر است و کاملاً متناسب با زندگی اعراب صدر اسلام. سه گفتمان روشن در قرآن وجود دارد: کاروانی، بازرگانی و سلطانی. یعنی پیامبر اسلام یا خدای پیامبر اسلام حرفش را از این سه گفتمان به مردم رساند و فهماند. چیستی هدایت را با گفتمان کاروان و در بیابان رفتن، در بیابان گم شدن، اسیر راهزن‌ها شدن، به مقصد نرسیدن و حاجت به راهنما داشتن بیان کرد. سمبولیسم کاروانی قوی‌ترین سمبولیسم در قرآن است. هدایت و ضلالت، راهزنی و گم شدن در طریق و بی‌آب بودن و بی‌توشه ماندن همه ویژگی‌های این سمبل است».

نصر حامد ابوزید و برداشت از تاریخمندی قرآن

ابوزید تعریف و تلقی خاصی از بُعد تاریخی دارد. به اعتقاد او، بعد تاریخی در نص یعنی تاریخمندی مفاهیم، یعنی چون لغات و زبان تاریخی‌اند پس مضمون و مفهوم کلمات و واژگان نصوص وحیانی هم تاریخی هستند و با واقعیات عینی زبانی و فرهنگی عصر نزول در آمیخته‌اند. البته گفتمان دینی رایج و سنتی هم به بُعد تاریخی متن دینی واقف است و در تفسیر قرآن و فقه از اسباب نزول و حوادث تاریخی که زمینه و بستر تاریخی نزول آیات و سوره‌ها بوده است بحث می‌کند. مثلاً ناسخ و منسوخ و تغییر احکام در زمان‌ها و مکان‌های متفاوت. بااین‌حال، ابوزید گفتمان دینی سنتی را سرزنش می‌کند چون معتقد است این گفتمان تاریخمندی مفاهیم را نادیده می‌گیرد.۸۴مقصود او از ایجاد بینش تاریخی-علمی در متون دینی چیزی فراتر از جست‌وجوی حقایق تاریخی و توجه به رویدادهای عصر نزول وحی است، خواست او کوششی است از سنخ فعالیت‌های دانش تاریخ. ابوزید به‌جای تکیه بر شناخت حوادث تاریخی عصر نزول بر دستاوردهای علوم زبانی خاص به‌ویژه در بررسی متون توجه می‌کند.۸۵

ابوزید و فهم مدرن از قرآن

«نوشته‌های من را باید با روش تاریخی بررسی کرد. فهم مدرن من از اسلام در زمان و شرایط معینی شکل گرفته و طبیعی است که برداشت من ابدی نخواهد بود. باب تفسیر و بازبینی‌های مجدد گشوده است، نه برداشتی است بسته و نه مطلق. اگر این‌طور ببینیم، جزم‌های دیگری ساخته‌ایم. امر الهی با متن مقدس ابزاری در اختیار ما گذاشته که می‌توان آن را بارها خواند و فهمید و درباره‌اش بحث کرد». دکتر ابوزید نص قرآن و آموزه‌های اسلامی را بر اساس شرایط و اقتضائات روز تفسیر می‌کرد، «اگر به ریشهٔ تاریخی و زمانی و مکانی لغات و جملات قرآن توجه نکنیم، با یک نص ساکن و صامت مواجهیم که فقط به کار مردم شبه‌جزیرهٔ عربستان قرن اول هجری می‌آید و هیچ کاربرد دیگری ندارد. تحول آیات قرآن مختص تاریخ پس از پیامبر نیست، در طول حیات حضرت رسول هم قرآن رشد کرده و متحول شده است».

ابوزید در کتاب محمد و آیات الهی می‌نویسد «تصویری که از مراحل آغازین پیامبری محمد روایت می‌شود حس عمیق دینی او را نشان می‌دهد، اما در دوره‌های بعد مسئولیت اجتماعی در شخصیت او بارزتر است. همهٔ انسان‌ها رشد می‌کنند، به‌خصوص وقتی که مانند پیامبر شرایط زندگی و وظایفشان متحول شود. از طرفی میان حس عمیق دینی و مسئولیت اجتماعی پیامبر تناقضی وجود ندارد که اغراق‌آمیز باشد. محمد پیش از پیامبری تاجری با مهارت و تدبیر بود و عضو موفق جماعت مکی؛ تدبیر و تأمل خصوصیت ذاتی او بود و هرگز از او جدا نشد».