محمود درویش
زندگینامه و معرفی کتاب‌های محمود درویش
محمود درویش (Mahmoud Darwish) شاعری فلسطینی است که با آرمان‌های مختص خود و عشقش به میهن در دنیا شناخته می‌شود. درویش خاطره‌ی ترک کردن ناگهانی وطنش را اینطور تعریف کرده که او در خردسالی یک شب که مثل تمام اهالی دهکده‌اش روی پشت‌بام خانه خوابیده بود، خواب شیرینش در یک لحظه تبدیل به کابوسی تمام‌عیار و واقعی می‌شود. او به همراه خانواده‌اش بعد از به آتش کشیده شدن دهکده مجبور به فرار و ترک دهکده‌ی اجدادی‌شان می‌شود. این‌چنین می‌شود که درویش تا پایان عمر شصت‌وهفت‌ساله‌اش شعرهایی با محوریت موضوعاتی مثل عشق و سیاست نوشت و سعی کرد صدای مردم کشورش باشد.
بیوگرافی محمود درویش
محمود درویش در ۱۳ مارچ ۱۹۴۲ در روستایی به نام «البروه» در فلسطین به دنیا آمد. وقتی که او شش‌ساله بود، اجبارا کشورش را ترک کرد و به همراه خانواده‌اش به لبنان پناهنده شد. یک سال بعد به البروه بازگشت، اما پس از مدتی کوتاه مجددا مجبور به مهاجرت و ترک وطن شد. مقصد بعدی شوروی سابق بود و محمود درویش تحصیلات خود را در شهر مسکو شروع کرد.
درویش در سال ۱۹۶۶ باز هم به فلسطین بازگشت. در این زمان او یک نوجوان چهارده‌ساله و یکی از اعضای کمیته‌ی اجرایی «سازمان آزادی‌بخش فلسطین» بود. درویش به دلیل فعالیت‌های سیاسی‌اش برای این سازمان به زندان «حیفا» افتاد و بعد از آزادی هم باید به صورت هفتگی خودش را به زندان معرفی می‌کرد تا اطمینان حاصل شود که او از شهر فرار نکرده است.
زندگی شخصی
درویش در طول زندگی خود ۲ بار ازدواج کرده بود. اولین همسر او ریفه سلیمان، یکی از همکاران فلسطینی بود که در سال‌های دهه‌ی ۱۹۷۰ با او ازدواج کرد، اما این ازدواج به دلایلی در نهایت به جدایی انجامید. سپس درویش با رِویا ازدواج کرد و در این ازدواج یک فرزند به نام توفیق داشت.
مروری بر اشعار محمود درویش
محمود درویش بعد از آزادی از زندان به مدت پنج سال مشغول به تحصیل بود و در همین زمان بود که دست به قلم شد و دریافت که می‌تواند با نوشتن هم فردی مفید و موثر باشد و برای آرمان‌هایش تلاش کند. در این دوران بود که برای انتقال آنچه در درونش می‌گذشت دست به دامان شعر شد و یکی از اولین اشعار او در نوجوانی را مشاهده می‌کنید:
«در بالای صفحه‌ی اول بنویسید:
من از مردم متنفر نیستم
به کسی دست درازی نمی‌کنم
اما اگر گرسنه شوم، گوشت متعرض خود را می‌خورم
مواظب باش
مواظب باش
از گرسنگی من
و از خشم من.»
پس از انتشار این اشعار در روزنامه‌ها و جراید، محمود درویش به قصد ادامه دادن تحصیل به شوروی سابق و بعد به مصر و لبنان سفر کرد. در این زمان بود که مهاجرت او بیشتر به تبعید شباهت پیدا کرد، چرا که به علت انتشار اشعار تند و تیزش، محمود درویش دیگر هرگز اجازه‌ی بازگشت به کشورش را پیدا نکرد.
محمود درویش در طول زندگی خود دو بار ازدواج کرد و پس از خلق کردن صدها شعر و ترانه در ۹ اوت سال ۲۰۰۸ در سن شصت‌وهفت‌سالگی به دلیل ابتلا به بیماری قلبی در هیوستون تگزاس آمریکا درگذشت.
سمت‌ها و مسئولیت‌ها
او در طول زندگی خود در سازمان‌ها و فعالیت‌های مختلفی شرکت داشت که همگی با هدف برجسته‌سازی فرهنگ و هویت فلسطینی‌ها بود. درویش در بسیاری از جلسات بین‌المللی شرکت کرد و دیدگاه‌هایش در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی را با دیگر اندیشمندان به اشتراک گذاشت.
او همچنین در تأسیس بنیادهای فرهنگی مختلف نقش مهمی ایفا کرد و همواره به حفظ و گسترش زبان عربی و ادبیات فلسطینی پرداخته است. اشعار او نه‌تنها در فضای عربی بلکه در سطح جهانی نیز شناخته‌شده است و الهام‌بخش نسل‌های مختلف بوده است.
سبک و فضای شعر محمود درویش
در سال ۱۹۶۰ محمود درویش در حالی که فقط نوزده‌سال داشت، موفق شد اولین دفتر شعرش را منتشر کند. درست است که اشعار او در این دوران هنوز پختگی پیدا نکرده بودند، اما جسارت یک نوجوان را به خوبی نشان می‌دهد. این اشعار ابتدایی درویش نوجوان بیشتر از اینکه تکنیکی به حساب بیایند، پشتوانه‌ی خیالی گرم و محکمی دارند.
در اشعار درویش بیشه‌زار درختان زیتون، باغ‌های میوه، سنگ‌ها و صخره‌ها، آویشن، ریحان و... به‌طوری استفاده شده‌اند که خواننده به خوبی می‌تواند ارتباط بین این اشعار و مردمی را درک کند که محمود درویش شاعر و زبان آن‌ها شده و انگار که بار نمایندگی آن‌ها را به دوش کشیده است.
هنوز جوهر اولین دفتر اشعار محمود درویش خشک نشده بود که اوراق زیتون را به چاپ رساند و خود را به‌عنوان شاعر ادبیات مقاومت معرفی و جایگاه خود را تثبیت کرد. در دفتر شعر بعدی هم به وضوح خشم محمود درویش از بی‌عدالتی، شهروند درجه‌ی دو بودن در کشور خود، مورد خشونت واقع شدن و... را می‌توان دید. علی‌رغم اینکه این اشعار از نظر حجم بسیار کوتاه هستند، لایه‌های عمیقی از معنی را در بر می‌گیرند و به مخاطب انتقال می‌دهند.
از طرفی محمود درویش در ابتدا اشعار خود را با سبک عربی کلاسیک می‌سرود، اما به مرور زمان او توانست از قالب‌های شعری مدرن‌تری استفاده کند تا حرف خود را بیان کند. موسیقی اشعار درویش از تکرار، واج‌آرایی و استفاده از صدای حروف، وزن‌ها، کلمات آهنگین شکل می‌گیرد و نوآوری در استفاده از کلمات غیرعربی و ترکیب‌های بدیع زیبایی و ظرافت ویژه‌ای به شعر او می‌بخشد.
او از زبان ساده و درعین‌حال تأثیرگذار استفاده می‌کند که به مخاطب امکان درک عمیق از مفاهیم پیچیده را می‌دهد. درویش در اشعار خود از استعارات و نمادها استفاده می‌کند و این ویژگی باعث می‌شود که آثارش از لحاظ ادبی برجسته و قابل‌توجه باشند. او به طور خاص از زبان برای بیان دردهای انسانی، هویت فرهنگی و آرمان‌های ملی فلسطینی استفاده کرده است.
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های سبک درویش این است که اشعار او غالباً با ترکیب شعر سیاسی و اجتماعی با جنبه‌های عاطفی و انسانی همراه هستند. اشعار مشهور او مانند از حصار، یادگارها و پنج سال در خانه‌ی پدر به‌عنوان نقاط عطف در سبک درویش شناخته می‌شوند که توانسته است عواطف انسانی و مفاهیم سیاسی را در یک قالب هنری و ادبی موفق ترکیب کند.
جوایز و افتخارات
از جمله مهم‌ترین جوایز او می‌توان به جایزه‌ی شعر فلسطینی در سال ۱۹۹۷، جایزه‌ی ادبیات عرب در سال ۲۰۰۰ و جایزه‌ی بزرگ شعر جهانی اشاره کرد. این جوایز که به‌پاس دستاوردهای برجسته او در عرصه‌ی ادبیات عرب و جهانی به او اهدا شد، نشان از اعتبار جهانی شعرهای درویش دارد. درویش همچنین در بسیاری از جشنواره‌های جهانی ادبیات به‌عنوان سخنران و مهمان ویژه حضور پیدا کرده است.
نظر دیگران درباره‌ی محمود درویش و آثارش
منتقدان و ادیبان برجسته همواره محمود درویش را به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین شاعران معاصر جهان عرب می‌شناخته‌اند. برای مثال، نادر توفیق از دانشگاه قاهره، درویش را شاعر ملت فلسطین خوانده و تأکید کرده است که اشعار او نه‌تنها ابزاری برای مبارزه‌ی سیاسی بلکه بیانگر هویت فرهنگی یک ملت در تبعید است.
درویش همچنین مورد ستایش ادوارد سعید، منتقد و نویسنده‌ی فلسطینی قرار گرفته است. او در آثارش از درویش به‌عنوان نماد بزرگ ادبی فلسطین اشاره‌کرده است.
مروری بر کتاب‌ها و آثار محمود درویش
محمود درویش صدها شعر، ترانه و نثر را در طول زندگی‌اش خلق کرد که بسیاری از آن‌ها به انگلیسی و سایر زبان‌ها ترجمه شدند. این در حالی است که وزن، ظرافت و غنای این آثار در زبان عربی کاملا مشهود هستند و البته مترجم‌های زیادی هم تا حدی توانسته‌اند این وزن و ظرافت را به زبان مقصد منتقل کنند. اغلب آثار محمود درویش به فارسی برگردانده شده و مهم‌ترین این آثار ریتا (عاشقانه‌های محمود درویش)، تاریخ دلتنگی (گزیده‌ی اشعار درویش)، درخت زیتون، از آنچه کرده‌ای عذرخواهی نکن، دورتر از شاخه‌ی نیلوفر، وضعیت محاصره، از حصار، اگر باران نیستی، نازنین درخت باش و ده‌ها کتاب دیگر هستند.
کتاب ریتا، عشق و یاسمن
این کتاب به‌نوعی تجلی احساسات درونی محمود درویش در قالب شعر است که بر پایه‌ی عشق و مسائل اجتماعی بنا شده است.
کتاب از حصار
این کتاب نشان‌دهنده‌ی وضعیت پیچیده و دشوار فلسطینی‌ها در مواجهه با استعمار است و روایتی از درد و رنج مردم فلسطین را به تصویر می‌کشد.
کتاب قمار باز
در این اثر، درویش به بررسی مفهوم آزادگی و مقاومت در برابر شرایط دشوار پرداخته است.
کتاب اگر باران نیستی...
این کتاب به‌نوعی تمثیل از دل‌تنگی‌ها و نیازهای انسانی در دنیای پرآشوب است.
کتاب تاریخ دلتنگی
این اثر یکی از مهم‌ترین آثار درویش است که در آن به تحلیل و نقد گذشته‌ی فلسطین پرداخته و به تاریخچه‌ی سرزمین خود می‌پردازد.
کتاب دورتر از شاخه‌ی نیلوفر
در این کتاب، درویش با زبان شاعرانه‌ی خود، عشق، درد و امید را در قالب زیبایی‌شناسی قدرتمندی بیان کرده و تصویری ملموس از مبارزات مردم فلسطین ارائه می‌دهد.
کتاب حافظه‌ای برای فراموشی
در این کتاب، درویش به پیچیدگی‌های هویت فلسطینی و فرایندهای ذهنی انسان‌ها در مواجهه با فراموشی و یادآوری می‌پردازد.
کتاب عشق کافه‌ی کوچکی است
این اثر به‌نوعی کنش انسانی در مواجهه با عشق و تنهایی می‌پردازد. درویش در این کتاب به تمایلات درونی و پیچیدگی‌های روابط انسانی پرداخته و با سبک خاص خود، احساسات ظریف و روحیه‌های آسیب‌دیده را در قالب شعری غنی و دل‌نشین بیان کرده است.
سایر آثار
محمود درویش علاوه بر آثار معروفی که به آن‌ها اشاره کردیم، کتاب‌های دیگری نیز دارد که نشان‌دهنده‌ی عمق نگاه او به مسائل انسانی، اجتماعی و فلسطینی است. در اینجا به برخی از این آثار اشاره می‌کنیم:
شاعری در تبعید
بی‌کسی‌ها
سایه‌ها و شبح‌ها
تاثیر مهاجرت بر زندگی درویش
محمود درویش در طول شصت و هفت سال زندگی‌اش به شهرهای زیادی از جمله بیروت، قاهره، تونس، پاریس، لندن و تگزاس مهاجرت و در هر دوره از زندگی خود در یکی از این شهرها زندگی کرد. ده سال بعد از دومین دفتر شعر، باز هم مهاجرت به تنها گزینه‌ی پیش روی محمود درویش بدل شد و این بار او سر از قاهره پایتخت مصر درآورد.
مهاجرت به کشورهای مختلف از جمله وقایعی بود که شاید در نگاه اول غم‌بار و آوارگی به نظر برسد، اما محمود درویش توانست در این مهاجرت‌های وقت و بی‌وقت با نویسندگان و افراد مهم و موثری دیدار کند و ارتباطاتی سازنده داشته باشد.
تاسیس «پارلمان بین‌المللی نویسندگان» به همراهی «ژاک دریدا» و «پی‌یر بوردیو»، بنیان نهادن یکی از مهم‌ترین فصل‌نامه‌های مدرن به زبان عربی به نام «الکرمل» و ریاست اتحادیه‌ی نویسندگان فلسطینی از جمله کارهای مهم و تاثیرگذاری هستند که محمود درویش انجام داد.
با توجه به کارهای مفید و موثری که محمود درویش در دوران آوراگی و مهاجرت‌های گاه و بی‌گاه به سود مردم و کشورش انجام داد، می‌توان گفت که درویش توانسته از شعر و ادبیات به شکلی استفاده کند که مردم سراسر جهان صدای هموطنان او را بشنوند.
آثار محمود درویش در سطح جهانی و تاثیرگذاری آن‌ها
اشعار او به زبان‌های مختلف ترجمه‌شده و در بسیاری از کشورهای جهان مطالعه می‌شود. به‌ویژه مجموعه اشعار یادداشت‌های درختان و جنگ‌ها و دل‌تنگی‌ها که از آثار شناخته‌شده‌ی او هستند، در سطح بین‌المللی شناخته‌شده‌اند.
ارتباط فکری درویش با ژاک دریدا، فیلسوف فرانسوی، تأثیرات عمیقی بر تفکر فلسفی و ادبیات درویش داشت. دریدا با نظریه‌ی واسازی (Deconstruction) خود، به نقد و تحلیل ساختارهای متنی و فلسفی پرداخت.
او همچنین از شخصیت‌های برجسته‌ای مانند ناظم حکمت، پابلو نرودا، لئو تولستوی و یوسف ادریس، تأثیر پذیرفت. این تأثیرات باعث شد تا درویش در اشعار خود مفاهیم انسانی، اجتماعی و سیاسی را با عمق و پیچیدگی خاصی به تصویر بکشد و از آن‌ها برای روایت درد و مبارزات مردم فلسطین استفاده کند.
