کتاب این کیمیای هستی؛ جلد اول

کتاب این کیمیای هستی؛ جلد اول نوشتهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی در نشر سخن چاپ شده است. این کتاب که جلد اول از مجموعهٔ سه‌جلدی این کیمیای هستی است، دربارهٔ جمال‌شناسی و جهان شعر حافظ است. این جلد توصیف بوطیقای حافظ و جهانِ شعری اوست، نوعی نگاهِ جمال‌شناسانه به هنرحافظ و بیش‌و‌کم از منظر ساخت و صورت‌ها و آنچه بدان «فُرم» می‌توان اطلاق کرد. 

درباره کتاب این کیمیای هستی؛ جلد اول

دفتر اول این مجموعه مقالات بلند و کوتاهی است که نکاتی را دربارهٔ هنر شاعری حافظ مطرح می‌کند. از نظر خود شفیعی «حرف تکراری دیگران در آن وجود ندارد، دست‌کم از این چشم‌اندازی که من به موضوع نگریسته‌ام، وگرنه حق با کسی است که گفت: در زیر آسمان کبود هیچ‌چیز تازه‌ای وجود ندارد».

در ادامه، عناوین مقالاتی را مشاهده می‌کنید که مربوط به جلد نخست کتاب کیمیای هستی است؛ با موضوع «جمال‌شناسی و جهانِ شعری حافظ»:

• حافظ و بیدل در محیط ادبی ماوراءالنهر در قرن نوزدهم

• این کیمیای هستی؛ عامل موسیقایی در تکامل جمال‌شناسی شعر حافظ

• خرقه و خرقه‌سوزی

• بشوی اوراق اگر هم‌درس مایی

• دربارهٔ شهید بودن حافظ

• یک اصطلاح موسیقایی در شعر حافظ

• طنز حافظ

• ترجمه‌ناپذیری شعر

کتاب این کیمیای هستی؛ جلد اول را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به علاقه‌مندان به مطالعهٔ بیشتر در ادبیات کهن ایران و دوست‌داران حافظ پیشنهاد می‌شود. تنها پیش‌نیازِ مطالعهٔ این دوره، علاقه به آشنایی بیشتر با جنبه‌های مختلف شعر و زندگی حافظ است. چه آن‌ها که در ابتدای این مسیر هستند و چه دیگرانی که پیش‌زمینهٔ مطالعاتی وسیع‌تری دارند، فراوان از این مجموعه بهره خواهند برد. چراکه در تدوین این کتاب، بنا بر این بوده است که بدون حذف و اضافه و دخل و تصرف، تمام آنچه که دکتر شفیعی کدکنی از توضیحِ گذرای آسان‌ترین عبارات تا تفسیرِ دقیق و کاملِ عمیق‌ترین مفاهیم، در طی این سال‌ها گفته‌اند یا نگاشته‌اند، یک‌جا گردآوری شود.

درباره مجموعه کیمیای هستی

کیمیای هستی مجموعه‌ای سه‌جلدی است که از جمع‌آوری درس‌گفتارهای نزدیک به نیم‌قرن تدریس دکتر شفیعی کدکنی در دانشگاه تهران و همچنین مقالات و یادداشت‌های پراکندهٔ ایشان دربارهٔ نقاط تاریک‌روشن شعر و زندگی حافظ و اعجاز زبان او تشکیل شده است. درواقع کیمیای هستی منحصر به متن مقالات نیست و اصل و اساس کتاب درواقع یادداشت‌هایی است که بر این مقالات در مکان‌ها و زمان‌های متفاوت نوشته شده است و سابقاً به‌صورت بریده‌بریده در چندین مجله چاپ شده بود و اکنون به‌صورت یک‌جا و منسجم، در یک مجموعه به همت نشر سخن منتشر شده است. دکتر شفیعی در مقدمهٔ این مجموعه، نوید تکمیل این گنجینه و افزوده شدن مجلدهای بیشتر را داده است.

به‌راستی شعر حافظ جمع اضداد است و از دید دکتر شفیعی کدکنی، این‌گونه گره‌زدن جوانب متناقض وجود انسان و در کنار یکدیگر حفظ کردنِ آن، بزرگ‌ترین عامل توفیق حافظ است.

این چندگانگی و درعین‌حال یگانگی را دکتر شفیعی، در متنی که پشت جلد کتاب هم از آن استفاده شده، به‌خوبی شرح داده است: «با اطمینان می‌توان گفت که هیچ ملتی، شاعری از نوع حافظ ندارد. فردوسی بیش‌وکم نظایری در جهان دارد و سعدی نیز. حتی جلال‌الدین مولوی هم. ولی حافظ ما در فرهنگ بشری بی‌مانند است؛ شاعری که شعر فارسی او را زاهدان و عارفان در قنوت نماز به‌جای ادعیه و آیات عربی بخوانند و درعین‌حال زندیقان هر دوره‌ای شعر او را آینهٔ اندیشه‌های خود بدانند و از نظر «پیر خطاپوش» حافظ که بر قلم صنع چنان اعتراض خطرناکی کرده است، شادمان باشند و در زندگی روزانه، مردم ما، دیوانش را در کنار قرآن مجید، سر سفرهٔ عقد و هفت‌سینِ سال نو قرار دهند و با آن فال بگیرند و استخاره کنند، چنین شاعری در جغرافیای کرهٔ زمین و در تاریخ بشریت منحصربه‌فرد است و همانندی ندارد.»

درباره محمدرضا شفیعی کدکنی

محمدرضا شفیعی کدکنی در ۱۹ مهر ۱۳۱۸ در شهر کدکن از خراسان در خانواده‌ای اهل علم دیده به جهان گشود. از افراد مهم این خانواده به میرزامحمد شفیع کدکنی معروف به میرزای عالمیان، وزیر شاه‌عباس اول صفوی، می‌توان اشاره کرد. محمدرضا هرگز به دبستان و دبیرستان نرفت و از ابتدای امر زیر نظر پدر که از دوستان و هم‌درسان بزرگانی چون «ملک‌الشعرا بهار»، «بدیع‌الزمان فروزانفر» و «علی‌اکبر فیاض» بود، بخشی از آموزش خود را سپری کرد. بعد از حدود هفت یا هشت‌سالگی در مجلس یکی از خویشاوندان به نام «محمدتقی ادیب نیشابوری» مشهور به «ادیب نیشابوری دوم» یا «ادیب ثانی» به فراگیری زبان و ادبیات عرب پرداخت و سپس فقه، کلام و اصول را نزد «شیخ هاشم قزوینی» معروف به «فقیه آزادگان» آموخت. ظاهراً هشت سال بیشتر نداشت که به حوزه علمیه نیشابور رفت و در کنار همکلاسی‌هایی که بسیار بزرگ‌تر از او بودند، به فراگیری علوم حوزوی مشغول شد. پس از مرگ شیخ هاشم قزوینی، در کلاس درس «سید محمدهادی میلانی» حاضر و مراحل درس خارج فقه را نزد وی به پایان رساند. او به پیشنهاد علی‌اکبر فیاض در دانشگاه فردوسی مشهد نام‌نویسی کرد و در کنکور آن سال نفر اول شد و به دانشکدهٔ ادبیات رفت و مدرک کارشناسی خود را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی گرفت. او پس از اتمام دوره کارشناسی، برای ادامه تحصیل راهی دانشگاه تهران شد و توانست مدرک کارشناسی ارشد و دکترای خود را از دانشگاه تهران اخذ کند. تنها ده روز پس از آنکه محمدرضا شفیعی کدکنی از پایان‌نامه دکترای خود با عنوان «صور خیال در شعر فارسی» دفاع کرد، دکتر پرویز ناتل خانلری در نامه‌ای سفارش کرد که وی در دانشگاه مشغول به تدریس شود و با تأیید دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر، این مورد محقق شد. بدیع‌الزمان فروزانفر زیر برگهٔ پیشنهاد استخدام وی نوشته بود «احترامی است به فضیلت او»

محمدرضا شفیعی کدکنی از سال ۱۳۴۸ تاکنون استاد دانشگاه تهران است. در مهر ۱۳۹۸ در هفتمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی هنر برای صلح، «نشان عالی هنر برای صلح» به سبب بیش از نیم‌قرن تلاش در اعتلای فرهنگ و ادب پارسی به محمدرضا شفیعی کدکنی اهدا شد

آثار او به این شرح است:

مجموعه اشعار:

۱۳۴۴ - زمزمه‌ها / ۱۳۴۴ - شبخوانی / ۱۳۴۷ - از زبان برگ / ۱۳۵۰ - در کوچه‌باغ‌های نشابور|در کوچه‌باغ‌های نِشابور / ۱۳۵۶ - بوی جوی مولیان / ۱۳۵۶ - از بودن و سرودن / ۱۳۵۶ - مثل درخت در شب باران / ۱۳۷۶ - هزارهٔ دوم آهوی کوهی / ۱۳۹۹ - طفلی به نام شادی

آثار نظری و انتقادی و تصحیح و ترجمه:

صور خیال در شعر فارسی / موسیقی شعر / تصحیح اسرارالتوحید نوشتهٔ محمد بن منور بن ابی‌سعد بن ابی‌طاهر بن ابی‌سعید میهنی / تصحیح تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم نیشابوری / از مجموعهٔ آثار فریدالدین عطار نیشابوری، انتشارات سخن: / مقدمه، تصحیح و تعلیقات مختارنامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت‌نامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق‌الطیر / مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات الهی‌نامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان عطار/ مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرةالاولیاء، در دو جلد / مقدمه، ترجمه و تعلیقات بر آفرینش و تاریخ از طاهربن مطهربن مقدسی در دو جلد، نشر آگاه / مفلس کیمیافروش دربارهٔ شعر انوری، انتشارات سخن / زبور پارسی: نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار، نشر آگاه / تازیانه‌های سلوک: در بارهٔ قصاید سنایی، نشر آگاه / در اقلیم روشنایی: تفسیر چند غزل حکیم سنایی، نشر آگاه / شاعر آیینه‌ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی، نشر آگاه / آن سوی حرف و صوت: گزیدهٔ اسرارالتوحید، انتشارات سخن / از مجموعهٔ میراث عرفانی ایران، انتشارات سخن: / دفتر روشنایی (دربارهٔ بایزید بسطامی) / نوشته بر دریا (دربارهٔ ابوالحسن خرقانی) / چشیدن طعم وقت (دربارهٔ ابوسعید ابوالخیر) / در هرگز و همیشهٔ انسان (دربارهٔ خواجه عبدالله انصاری) / درویش ستیهنده (دربارهٔ شیخ جام ژنده‌پیل) / زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی / مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر حالات و سخنان ابوسعید تألیف جمال‌الدین ابوروح لطف‌الله بن ابی‌سعید بن ابی‌سعد، انتشارات سخن / ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنت، انتشارات سخن / زمینهٔ اجتماعی شعر فارسی، انتشارات اختران ۸۶ / قلندریه در تاریخ دگردیسی‌های یک ایدئولوژی، انتشارات سخن ۸۶ / ترجمهٔ تصوف اسلامی و رابطهٔ انسان و خدا، نوشتهٔ رینولد نیکلسون، نشر سخن / تصحیح غزلیات شمس تبریز، انتشارات سخن ۸۸ / مقدمه‌نویسی و انتشار تصویر نسخه خطی منظومهٔ علی‌نامه، انتشارات میراث مکتوب ۸۸ / مقدمهٔ تحلیلی و تعلیقات بر دیوان قائمیات، نویافته‌ترین دیوان شعری مذهب اسماعیلیه، به تصحیح «سید جلال حسینی بدخشانی» ، انتشارات میراث مکتوب / با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران، انتشارات سخن، ۹۱ / حالات و مقامات م. امید (مهدی اخوان ثالث)، انتشارات سخن، ۹۱ / شاعری در هجوم منتقدان، نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، نشر آگه، ۱۳۷۵ / مقدمه، تصحیح و تعلیقات «مرموزات اسدی در مزمورات داودی» از نجم‌الدین رازی، انتشارات سخن / رستاخیز کلمات درست‌گفتارهایی دربارهٔ تئوری فرمالیسم روسی، انتشارات سخن، ۹۲ / گزیدهٔ غزلیات شمس، ناشر: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر / ترجمهٔ آوازهای سندباد سرودهٔ عبدالوهاب البیاتی، انتشارات نیل، ۱۳۴۸[۱۴] / شعر معاصر عرب، انتشارات سخن / این کیمیای هستی (ویراست دوّم در سه جلد)، انتشارات سخن، ۱۳۹۷ / رسوم دارالخلافه یا نقش آیین‌های ایرانی در نظام خلافت اسلامی؛ هلال ابن محسن صابی، تصحیح این متن، نشر کارنامه، ۱۳۹۷ / History of Persian Literature from the Beginning of the Islamic Period to the Present Day (با جرج موریسون و رابرت بالدیک)

بخشی از کتاب این کیمیای هستی؛ جلد اول

اگر پژوهشگری در حوزه حافظ‌شناسی بنویسد که «می» به فتحِ میم درست است یا به کسرِ میم و توضیح دهد که این کلمه به معنی شراب است، این یک اطلاع‌رسانی فیلولوژیک است و اگر بنویسد که «می» در زبان پهلوی iam بوده است و در اَوِستایی uhdam و به معنی عسل، این هم یک مرحله بالاتر از همان بحث فیلولوژیک است. این گونه اطّلاع‌رسانی‌ها قابل گسترش است و بستگی به دانش مؤلف دارد اما این که چه مقدار از این گونه اطلاع‌رسانی‌ها به دردِ کارِ حافظ‌شناسی می‌خورد آن امری است که جای بحثش اینجا نیست. همچنین اگر کسی بنویسد که شاه شجاع، یکی از سلاطین عصر حافظ بوده است یک اطلاع‌رسانی تاریخی است و در شیوه آلمانی از مقوله مطالعات فیلولوژیک به شمار می‌رود. حال اگر کسی بنویسد که این شاه شجاع در فاصله ۷۳۳-۷۸۶ می‌زیسته است و از سلاطین آل‌مظفر بوده است، این هم یک مرحله بالاتر از همان اطّلاع‌رسانی تاریخی و به معنی عامّ و آلمانی کلمه، فیلولوژیک است. امّا وقتی شما گفتید منظور از «می» «وسیله رسیدن به قرب حق تعالی است» یا «طریق وصول به بی‌خویشی در محبّتِ الاهی» این دیگر بحثِ فیلولوژیک نیست. این ورود به دنیای تأویل و تفسیر و هرمنوتیک است.

در بحث از تحوّلِ تاریخی «می» از iam و uhdam اگر شما خطا کنید استادانِ فقه اللغه زبان‌های ایرانی حق دارند که بر شما ایراد بگیرند و بگویند «می» در زبان پهلوی چنین بوده است و در اوستایی چنان. امّا در چشم‌اندازِ بحثِ تأویل و تفسیر، هیچ کس حقّ ردّ و ابطالِ حرف شما را ندارد، و همچنین اگر در بحث از شاه شجاع شما بگویید که او از سلاطین عصرِ صفوی بوده است، استادان تاریخ بر شما ایراد خواهند گرفت و حق هم دارند، اما اگر بنویسید: منظور از «شاه شجاع» تجلّی «حضرتِ جامعِ حقایقِ الهیه» است هیچ کس حق ندارد بر شما ایراد بگیرد زیرا شما وارد قلمروِ تأویل و تفسیر و هرمنوتیک شده‌اید.

از همان قدیم، از روزگارِ خواجه حافظ یا یکی دو نسل بعد از او، همیشه این دو نوع «قرائت» از دیوان او وجود داشته است و از عجایب این که بیشترین قرائت‌ها از نوعِ تأویل و تفسیر بوده است نه از نوع فیلولوژیک. علتش هم این است که بحثِ فیلولوژیک هم دشوار است و هم خیلی زود تمام می‌شود ولی میدان هرمنوتیک و انشانویسی باز است و گسترده.