کتاب این کیمیای هستی؛ جلد سوم

کتاب این کیمیای هستی؛ جلد سوم نوشتهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی در نشر سخن چاپ شده است. این کتاب که جلد سوم از مجموعهٔ سه‌جلدی این کیمیای هستی است، حاوی یادداشت‌ها و نکته‌هایی دربارهٔ حافظ است. این جلد حاصل گردآوری یادداشت‌های دانشجویان دانشکده‌ٔ ادبیات دانشگاه تهران است که در طول سال‌ها از کلاس‌های درس حافظ استاد شفیعی کدکنی به سلیقه و پسند خود برداشته‌اند.

درباره کتاب این کیمیای هستی؛ جلد سوم

جلد سوم این مجموعه تماماً حاصل نکته‌برداری و یادداشت‌های دانشجویان دکتر شفیعی کدکنی است و خودشان در نگارش این جلد، قلم به دست نگرفته‌اند. ایشان در‌این‌باره در مقدمهٔ کتاب ذکر کرده‌اند که:

«در این مجلّد من هیچ‌گونه نقشی نداشته‌ام. ممکن است دانشجو یادداشت کرده باشد که این غزل در بحرِ هزج است و تقطیعِ آن چنین‌وچنان است، زیرا برای او همین مسئله دارای اهمّیت بوده و پیش خودش فکر کرده است که نکند استاد همین مطلب را سؤالِ امتحانی کند و من از آن بی‌اطلاع بمانم، پس می‌نویسم. در عوض ممکن است صدها نکتهٔ ظریف را که بعضی هم‌درسان او گرفته‌اند و یادداشت کرده‌اند، او به جدّ نگرفته باشد و حواسش متوجه آن‌ها نشده باشد؛ این است که اگر از یک ترم معین بیست «تحریر» داشته باشیم هرکدام امتیازاتی دارد و احتمالاً نقص‌هایی.»

همچنین مطالب این کتاب تنها مربوط به یک ترم و یک سال نیست و گاهی زمان بسیار زیادی بین آن‌ها فاصله افتاده است و طبیعی است که در طی زمان تغییراتی حاصل شده باشد. در این باره نظر استاد شفیعی کدکنی به این شرح است:

«همان گونه که حافظ پیوسته در حال تغییر دادن ابیات و مصراع‌های خود بوده است، من هم در طول قریب نیم‌قرن تدریس حافظ، پیوسته در حالِ تحوّل بوده‌ام. اگر سخنانی را که دربارهٔ «کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد» در این مجلّدات سه‌گانه گفته‌ام، متضاد و متعارض یافتید بدانید که حاصل همین تغییرات است.»

عناوین فصول این مجلد که از هفت بخش تشکیل شده، کاملاً جنبهٔ تزیینی و تصادفی دارد و همهٔ آن‌ها از غزل آغازِ دیوان برگرفته شده است، بی‌هیچ‌گونه ملاحظه‌ای و مناسبتی؛ بنابراین برای دستیابی بهتر به جزئیات مطالب، در فهرست تحلیلی پایان کتاب می‌توان مطالب موردنیاز را ــ که در سراسر فصول پراکنده است ــ جست‌وجو کرد.

کتاب این کیمیای هستی؛ جلد سوم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به علاقه‌مندان به مطالعهٔ بیشتر در ادبیات کهن ایران و دوست‌داران حافظ پیشنهاد می‌شود. تنها پیش‌نیازِ مطالعهٔ این دوره، علاقه به آشنایی بیشتر با جنبه‌های مختلف شعر و زندگی حافظ است. چه آن‌ها که در ابتدای این مسیر هستند و چه دیگرانی که پیش‌زمینهٔ مطالعاتی وسیع‌تری دارند، فراوان از این مجموعه بهره خواهند برد. چراکه در تدوین این کتاب، بنا بر این بوده است که بدون حذف و اضافه و دخل و تصرف، تمام آنچه که دکتر شفیعی کدکنی از توضیحِ گذرای آسان‌ترین عبارات تا تفسیرِ دقیق و کاملِ عمیق‌ترین مفاهیم، در طی این سال‌ها گفته‌اند یا نگاشته‌اند، یک‌جا گردآوری شود.

درباره مجموعه کیمیای هستی

کیمیای هستی مجموعه‌ای سه‌جلدی است که از جمع‌آوری درس‌گفتارهای نزدیک به نیم‌قرن تدریس دکتر شفیعی کدکنی در دانشگاه تهران و همچنین مقالات و یادداشت‌های پراکندهٔ ایشان دربارهٔ نقاط تاریک‌روشن شعر و زندگی حافظ و اعجاز زبان او تشکیل شده است. درواقع کیمیای هستی منحصر به متن مقالات نیست و اصل و اساس کتاب درواقع یادداشت‌هایی است که بر این مقالات در مکان‌ها و زمان‌های متفاوت نوشته شده است و سابقاً به‌صورت بریده‌بریده در چندین مجله چاپ شده بود و اکنون به‌صورت یک‌جا و منسجم، در یک مجموعه به همت نشر سخن منتشر شده است. دکتر شفیعی در مقدمهٔ این مجموعه، نوید تکمیل این گنجینه و افزوده شدن مجلدهای بیشتر را داده است.

به‌راستی شعر حافظ جمع اضداد است و از دید دکتر شفیعی کدکنی، این‌گونه گره‌زدن جوانب متناقض وجود انسان و در کنار یکدیگر حفظ کردنِ آن، بزرگ‌ترین عامل توفیق حافظ است.

این چندگانگی و درعین‌حال یگانگی را دکتر شفیعی، در متنی که پشت جلد کتاب هم از آن استفاده شده، به‌خوبی شرح داده است: «با اطمینان می‌توان گفت که هیچ ملتی، شاعری از نوع حافظ ندارد. فردوسی بیش‌وکم نظایری در جهان دارد و سعدی نیز. حتی جلال‌الدین مولوی هم. ولی حافظ ما در فرهنگ بشری بی‌مانند است؛ شاعری که شعر فارسی او را زاهدان و عارفان در قنوت نماز به‌جای ادعیه و آیات عربی بخوانند و درعین‌حال زندیقان هر دوره‌ای شعر او را آینهٔ اندیشه‌های خود بدانند و از نظر «پیر خطاپوش» حافظ که بر قلم صنع چنان اعتراض خطرناکی کرده است، شادمان باشند و در زندگی روزانه، مردم ما، دیوانش را در کنار قرآن مجید، سر سفرهٔ عقد و هفت‌سینِ سال نو قرار دهند و با آن فال بگیرند و استخاره کنند، چنین شاعری در جغرافیای کرهٔ زمین و در تاریخ بشریت منحصربه‌فرد است و همانندی ندارد.»

درباره محمدرضا شفیعی کدکنی

محمدرضا شفیعی کدکنی در ۱۹ مهر ۱۳۱۸ در شهر کدکن از خراسان در خانواده‌ای اهل علم دیده به جهان گشود. از افراد مهم این خانواده به میرزامحمد شفیع کدکنی معروف به میرزای عالمیان، وزیر شاه‌عباس اول صفوی، می‌توان اشاره کرد. محمدرضا هرگز به دبستان و دبیرستان نرفت و از ابتدای امر زیر نظر پدر که از دوستان و هم‌درسان بزرگانی چون «ملک‌الشعرا بهار»، «بدیع‌الزمان فروزانفر» و «علی‌اکبر فیاض» بود، بخشی از آموزش خود را سپری کرد. بعد از حدود هفت یا هشت‌سالگی در مجلس یکی از خویشاوندان به نام «محمدتقی ادیب نیشابوری» مشهور به «ادیب نیشابوری دوم» یا «ادیب ثانی» به فراگیری زبان و ادبیات عرب پرداخت و سپس فقه، کلام و اصول را نزد «شیخ هاشم قزوینی» معروف به «فقیه آزادگان» آموخت. ظاهراً هشت سال بیشتر نداشت که به حوزه علمیه نیشابور رفت و در کنار همکلاسی‌هایی که بسیار بزرگ‌تر از او بودند، به فراگیری علوم حوزوی مشغول شد. پس از مرگ شیخ هاشم قزوینی، در کلاس درس «سید محمدهادی میلانی» حاضر و مراحل درس خارج فقه را نزد وی به پایان رساند. او به پیشنهاد علی‌اکبر فیاض در دانشگاه فردوسی مشهد نام‌نویسی کرد و در کنکور آن سال نفر اول شد و به دانشکدهٔ ادبیات رفت و مدرک کارشناسی خود را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی گرفت. او پس از اتمام دوره کارشناسی، برای ادامه تحصیل راهی دانشگاه تهران شد و توانست مدرک کارشناسی ارشد و دکترای خود را از دانشگاه تهران اخذ کند. تنها ده روز پس از آنکه محمدرضا شفیعی کدکنی از پایان‌نامه دکترای خود با عنوان «صور خیال در شعر فارسی» دفاع کرد، دکتر پرویز ناتل خانلری در نامه‌ای سفارش کرد که وی در دانشگاه مشغول به تدریس شود و با تأیید دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر، این مورد محقق شد. بدیع‌الزمان فروزانفر زیر برگهٔ پیشنهاد استخدام وی نوشته بود «احترامی است به فضیلت او»

محمدرضا شفیعی کدکنی از سال ۱۳۴۸ تاکنون استاد دانشگاه تهران است. در مهر ۱۳۹۸ در هفتمین دورهٔ جشنوارهٔ بین‌المللی هنر برای صلح، «نشان عالی هنر برای صلح» به سبب بیش از نیم‌قرن تلاش در اعتلای فرهنگ و ادب پارسی به محمدرضا شفیعی کدکنی اهدا شد

آثار او به این شرح است:

مجموعه اشعار:

۱۳۴۴ - زمزمه‌ها / ۱۳۴۴ - شبخوانی / ۱۳۴۷ - از زبان برگ / ۱۳۵۰ - در کوچه‌باغ‌های نشابور|در کوچه‌باغ‌های نِشابور / ۱۳۵۶ - بوی جوی مولیان / ۱۳۵۶ - از بودن و سرودن / ۱۳۵۶ - مثل درخت در شب باران / ۱۳۷۶ - هزارهٔ دوم آهوی کوهی / ۱۳۹۹ - طفلی به نام شادی

آثار نظری و انتقادی و تصحیح و ترجمه:

صور خیال در شعر فارسی / موسیقی شعر / تصحیح اسرارالتوحید نوشتهٔ محمد بن منور بن ابی‌سعد بن ابی‌طاهر بن ابی‌سعید میهنی / تصحیح تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم نیشابوری / از مجموعهٔ آثار فریدالدین عطار نیشابوری، انتشارات سخن: / مقدمه، تصحیح و تعلیقات مختارنامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت‌نامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق‌الطیر / مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات الهی‌نامه / مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان عطار/ مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرةالاولیاء، در دو جلد / مقدمه، ترجمه و تعلیقات بر آفرینش و تاریخ از طاهربن مطهربن مقدسی در دو جلد، نشر آگاه / مفلس کیمیافروش دربارهٔ شعر انوری، انتشارات سخن / زبور پارسی: نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار، نشر آگاه / تازیانه‌های سلوک: در بارهٔ قصاید سنایی، نشر آگاه / در اقلیم روشنایی: تفسیر چند غزل حکیم سنایی، نشر آگاه / شاعر آیینه‌ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی، نشر آگاه / آن سوی حرف و صوت: گزیدهٔ اسرارالتوحید، انتشارات سخن / از مجموعهٔ میراث عرفانی ایران، انتشارات سخن: / دفتر روشنایی (دربارهٔ بایزید بسطامی) / نوشته بر دریا (دربارهٔ ابوالحسن خرقانی) / چشیدن طعم وقت (دربارهٔ ابوسعید ابوالخیر) / در هرگز و همیشهٔ انسان (دربارهٔ خواجه عبدالله انصاری) / درویش ستیهنده (دربارهٔ شیخ جام ژنده‌پیل) / زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی / مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر حالات و سخنان ابوسعید تألیف جمال‌الدین ابوروح لطف‌الله بن ابی‌سعید بن ابی‌سعد، انتشارات سخن / ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنت، انتشارات سخن / زمینهٔ اجتماعی شعر فارسی، انتشارات اختران ۸۶ / قلندریه در تاریخ دگردیسی‌های یک ایدئولوژی، انتشارات سخن ۸۶ / ترجمهٔ تصوف اسلامی و رابطهٔ انسان و خدا، نوشتهٔ رینولد نیکلسون، نشر سخن / تصحیح غزلیات شمس تبریز، انتشارات سخن ۸۸ / مقدمه‌نویسی و انتشار تصویر نسخه خطی منظومهٔ علی‌نامه، انتشارات میراث مکتوب ۸۸ / مقدمهٔ تحلیلی و تعلیقات بر دیوان قائمیات، نویافته‌ترین دیوان شعری مذهب اسماعیلیه، به تصحیح «سید جلال حسینی بدخشانی» ، انتشارات میراث مکتوب / با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران، انتشارات سخن، ۹۱ / حالات و مقامات م. امید (مهدی اخوان ثالث)، انتشارات سخن، ۹۱ / شاعری در هجوم منتقدان، نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، نشر آگه، ۱۳۷۵ / مقدمه، تصحیح و تعلیقات «مرموزات اسدی در مزمورات داودی» از نجم‌الدین رازی، انتشارات سخن / رستاخیز کلمات درست‌گفتارهایی دربارهٔ تئوری فرمالیسم روسی، انتشارات سخن، ۹۲ / گزیدهٔ غزلیات شمس، ناشر: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر / ترجمهٔ آوازهای سندباد سرودهٔ عبدالوهاب البیاتی، انتشارات نیل، ۱۳۴۸[۱۴] / شعر معاصر عرب، انتشارات سخن / این کیمیای هستی (ویراست دوّم در سه جلد)، انتشارات سخن، ۱۳۹۷ / رسوم دارالخلافه یا نقش آیین‌های ایرانی در نظام خلافت اسلامی؛ هلال ابن محسن صابی، تصحیح این متن، نشر کارنامه، ۱۳۹۷ / History of Persian Literature from the Beginning of the Islamic Period to the Present Day (با جرج موریسون و رابرت بالدیک)

بخشی از کتاب این کیمیای هستی؛ جلد سوم

آنچه مقدمتا باید یادآوری کنم این است که شما در برخورد با یک اثر هنری، اعم از شعر و موسیقی یا نقاشی و تئاتر و سینما، هرگز آن را در ذهنیات خود محدود نکنید. در یاد داشته باشید که حوزه هنر ــ من جمله شعر ــ قلمرو تداعی آزاد است و شما نمی‌توانید محدودیتی برای آن قائل شوید. مهم این است که هنرمند در کجا از چه چیز استفاده می‌کند. در همین رابطه است که می‌بینید ابوسعید ابی‌الخیر در آغاز شکل‌گیری تصوّف، برای بیان مفاهیم والای عرفانی همان شعرهای عامیانه‌ای را بالای منبر می‌خواند که لات‌ها و چاقوکش‌های نیشابور با آنها عربده می‌زدند. اما چون مستمعین این اشعار تأویل شعرهای مزبور را در حوزه و طیف روحی و بافت فکری خود می‌یافتند آنها را حرف دل خود دانسته می‌پذیرفتند. یا اگر شما می‌بینید مسلمانی ترجمه مرثیه‌ای را که گارسیا لورکا برای یک گاوباز اسپانیایی سروده می‌پسندد و آن را در عزاداری امام حسین ــ برجسته‌ترین چهره تشیع ــ می‌خواند از همین تداعی آزاد در قلمرو شعر سرچشمه می‌گیرد در صورتی که هیچ مناسبتی میان شأن امام حسین با گاوباز مزبور وجود ندارد.

برخورد شما هم با شعر حافظ باید یک برخورد آزاد باشد و سعی نکنید که سلیقه خود را بر حافظ تحمیل کنید. درست است که مسأله تأویل همیشه در شعر وجود داشته است اما نباید فراموش کرد که برخی اشعار حافظ دقیقآ با واقعیت‌های معین و مشخصی مرتبط بوده و چنان اسناد صریح و روشنی از زندگی او و این واقعیت‌ها وجود دارد که شما به هیچ وجه نمی‌توانید از آنها چشم‌پوشی کنید و به تأویل متوسل شوید. اگر حافظ می‌گوید «قسم به حشمت و جاه و جلال شاه شجاع» شما به هیچ عنوان نمی‌توانید شاه شجاع را از واقعیت ملموسِ تاریخی‌اش در بیاورید و چشمتان را ببندید و، مثل بعضی از پیروان ابن‌عربی، آن را تعبیر به «مقام ولایتِ خاصه» یا «هویت مطلقه ذات احدی» بکنید. این کار گول زدن خودتان است. اگر حافظ در وصف شهر خودش گفته «خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش» شما حق ندارید «شیراز» را تعبیر بکنید به «مقام ولایت محمّدی». این موجب گم‌راه شدن خودتان می‌شود.

واژگانِ کلیدی حافظ محدود است و در سراسر دیوانش از ۵۰-۶۰ مورد تجاوز نمی‌کند. اگر کسی بتواند حافظ را و دیوانش را از نقطه‌نظر تاریخی بشناسد با این کلیدها می‌تواند ادعا کند که من با ظاهر اشعار حافظ انس و آشنایی دارم.

زنجیره گفتار حافظ افق بازی است که هرکس می‌تواند در آن رفت و آمد بکند و از آن التذاذ داشته باشد به شرطی که مطالبی را که گفتم فراموش نکند که در آن صورت از جلوه شعر حافظ محروم خواهد ماند.