کتاب یادداشت های امیراسدالله علم (دفتر اول)

یادداشت‌های امیر اسدالله علم نوشته‌ی اسدالله علم و ویراسته‌ی علینقی عالیخانی است که انتشارات مازیار آن را در هفت جلد و در دو دفتر منتشر کرده است. خاطرات و یادداشت‌های شخصیت‌های سیاسی و فعالان اجتماعی و به عبارتی دیگر هر آن کس که در سرنوشت یک ملت به هر نحوی تأثیرگذار بوده باشد، به خودی خود جذاب و خواندنی است چه برسد به اینکه آن فرد از نزدیکان حاکم وقت نیز بوده باشد و تصدی مناصب مهمی را بر عهده داشته باشد. اغلب این افراد چیزی از خود به یادگار نمی‌گذارند و نسل‌های بعدی را در حسرت دانستن جزئیات امور و تصمیمات می‌گذارند، اما هستند افرادی که بی‌ترس از قضاوت‌شدن حرف‌های خود را می‌نویسند و آن را در اختیار آیندگان می‌گذارند تا فرصت قضاوت و فهم بهتر دوران‌های گذشته را برای ایشان فراهم کنند.

کتاب خاطرات علم نیز از این دست آثار است. مجموعه‌ی یادداشت‌های یکی از پرکارترین شخصیت‌های فعال در دوران پهلوی دوم و سرشار از نکات مهم و کلیدی که برای درک درست و دقیق دورانی که با یک انقلاب بزرگ پایان یافت حیاتی به نظر می‌رسد و هر آن کس که بخواهد به تحلیلی درست از دوران پهلوی دوم دست پیدا کند ناگزیر است که این مجموعه‌ی مهم را مطالعه کند. شما می‌توانید نسخه‌ی الکترونیکی کتاب خاطرات اسدالله علم را از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب یادداشت‌های امیر اسدالله علم

کتاب حاضر مجموعه‌ی یادداشت‌ها و خاطرات علم و حاصل ۱۰ سال از ۱۱ سال‌ فعالیت او در سمت وزیر دربار است که به‌واسطه‌ی آن و فارغ از کیفیت آن تأثیر بسزایی در سرنوشت مردمان ایران گذاشته است. این یادداشت‌ها ابتدا در هفت جلد و با ویراستاری علینقی عالیخانی منتشر شده است.

عالیخانی خود دورانی وزیر اقتصاد و زمانی نیز رئیس دانشگاه تهران بوده و در سال ۱۳۹۸ دار فانی را وداع گفته است. چاپ اولیه‌ی کتاب در آمریکا و به زبان فارسی صورت گرفته و بعدها در ایران نیز منتشر شده است و اکنون نیز انتشارات مازیار با ایجاد اصلاحات و تغییراتی از جمله در چیدمان فصل‌ها و رعایت تاریخ یادداشت‌ها اقدام به چاپ هفت جلد در قالب دو دفتر کرده و در اختیار علاقه‌مندان و پژوهندگان قرار داده است. این یادداشت‌ها مربوط به دوران بزرگی از تاریخ معاصر ایران می‌شود. در واقع نویسنده از روز اول اردیبهشت ۱۳۴۶ تا ۲۸ تیر ۱۳۵۶ اقدام به ثبت آن‌ها کرده و منبع خوبی برای پژوهندگان تاریخ معاصر به میراث گذاشته است، بازه‌ی زمانی یازده‌ساله‌ای که علم وزیر دربار بوده و از نزدیک‌ترین افراد به محمدرضاشاه پهلوی، به‌عبارتی دیگر در سال‌های پس از انقلاب سفید تا یک سال پیش از انقلاب اسلامی.

شایان ذکر است خاطرات اسدالله علم در دو جلد و به‌طور خلاصه به زبان انگلیسی نیز منتشر شده است. همچنین باید اشاره کنیم که صحت و سقم محتوای این یادداشت‌ها مانند هر منبع تاریخی دیگری موافقان و مخالفان زیادی دارد و هر کدام با استناد به شواهد مختلف سعی در اثبات یا تشکیک در اصالت آن‌ها داشته و دارند.

خلاصه خاطرات علم

آنچه در دفتر اول کتاب خاطرات علم می‌خوانیم شامل یادداشت ناشر، دیباچه‌ی ویراستار که شامل دو فصل می‌شود و به زندگی و سرنوشت خاندان علم می‌پردازد و در نهایت یادداشت‌های سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۲ می‌باشد. در دفتر دوم نیز ادامه‌ی یادداشت‌ها از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ به‌ترتیب نوشتن آمده است. در صفحه‌ی ۹ کتاب آمده است: محمدابراهیم پدر امیر اسداله علم که در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار به حکومت بیرجند گماشته شد و به لقب شوکت‌الملک مفتخر گردید، پس از چندی امیر قائنات شد. در سال ۱۳۰۰ هجری به دستور قوام‌السلطنه رئیس‌الوزراء وقت، محمدابراهیم شوکت‌الملک مأمور شد با همکاری سردار معزز بجنوردی و با مساعدت قوای قزاق قیام کلنل محمدتقی‌خان پسیان را خاتمه دهد، که این مأموریت به وسیله‌ی ایادی او انجام می‌شود و عوامل شوکت‌الملک با بریدن سر کلنل آن را بر سر چوب کردند و به دستور ارباب خود همراه سر دوشی‌های او طی نامه‌ای به مشهد فرستادند.

علم در یادداشت‌های ۱۱ آبان سال ۱۳۴۶ خود آورده است که همراه شاه بوده و آبان سال ۱۳۳۱ را یادآوری می‌کند: روز چهارم آبان برف می‌آمد، در رکاب مبارک با چه حالی از سعدآباد برگشتیم. آن‌جا هم آتش نبود. من عرض می‌کردم: کودتا بفرمایید، همان کاری که ۹ ماه بعد شد. فرمودید هنوز زود است. تمام در خاطر داشتند.

چرا باید کتاب خاطرات علم را بخوانیم؟

کتاب یادداشت های علم که به‌عبارتی تنها فرد در دوران پهلوی دوم است که یادداشت‌های خود را به یادگار گذاشته، منبع مهمی در درک و فهم تاریخ معاصر ایران است. این یادداشت‌ها می‌توانند به خواننده کمک کند فضای سیاسی آن دوران را از زاویه‌ی دید سیاست‌مداران حاکم ببیند، منظری که معمولاً در تحلیل‌ها و در اسناد غایب است و خواننده بیشتر حقایق را از دل واقعیات رخ‌داده در بطن جامعه می‌بیند و نسبت به آن آگاهی پیدا می‌کند. بنابراین دانستن آنچه میان حاکمان و در خلوتِ ایشان می‌گذشته و اینکه آن‌ها درباره‌ی وقایعی که در جامعه رخ می‌داده چگونه فکر می‌کردند یا چه نظری داشتند، در فهم روابط میان جامعه و قدرت بسیار مهم خواهد بود.

خواندن این کتاب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

به نظر می‌رسد خواندن این کتاب تاریخ ایران برای علاقه‌مندان به کتب تاریخ معاصر ایران و همه‌ی مردم ایران مناسب باشد چه آن‌ها که در دوران پهلوی دوم به دنیا آمده و بزرگ شده‌اند و شاهد انقلاب بوده‌اند و چه آن‌ها که پس از انقلاب به دنیا آمده و از وقایع پیش از انقلاب اطلاع دست‌ِاولی ندارند. هر دوی این گروه از افراد با خواندن یادداشت های علم تصور بهتری از فضایی که در آن زندگی کرده یا درباره‌ی آن خوانده و شنیده‌اند به دست می‌آورند. از طرفی پژوهشگران تاریخ معاصر نیز با خواندن این یادداشت‌ها فرصت این را خواهند داشت تا تحلیلی بهتر و روایتی درست‌تر از ایران معاصر ارائه کنند.

درباره‌ی اسدالله علم؛ نویسنده‌ی کتاب

اسدالله علم در اول مرداد سال ۱۲۹۸ به دنیا آمد. او پسر امیر قائنات ملقب به شوکت‌الملک و از خاندان علم خزیمه از قدیمی‌ترین خاندان‌های خراسان بود. جالب است که قدمت این خاندان به روایتی به زمان منصور خلیفه دوم عباسی می‌رسد. پدر اسدالله مردی نوگرا و اهل ادب و هنر بود و با هنرمندان بزرگ زمانه‌ی خود از جمله کمال‌الملک، ایرج میرزا و بسیارانی دیگر رفت‌وآمد داشت. اسدالله در چنین محیطی بزرگ شد، فضای تجددخواهانه با همنشینی اهالی ادب و هنر، بستر رشد سال‌های کودکی او بود.

امیر اسدالله علم در دانشگاه کشاورزی کرج درس می‌خواند که در سال ۱۳۱۸ با ملک‌تاج دختر قوام‌الملک شیرازی ازدواج کرد و از آن‌جایی‌که پیش‌تر پسر قوام‌الملک با اشرف پهلوی ازدواج کرده بود، اسدالله جوان به دربار راه یافت و با محمدرضا پهلوی که آن زمان ولیعهد بود آشنا شد. علم جوان در سال ۱۳۲۱ فارغ‌التحصیل شد و همراه همسرش برای رسیدگی به امور خانوادگی و کمک به پدرش راهی بیرجند شدند. در سال‌های ۱۳۲۳ اولین دختر ایشان به نام رودابه و در سال ۱۳۲۶ دومین دخترشان به نام ناز نیز به دنیا آمدند.

سال ۱۳۲۶ آغاز فعالیت‌های سیاسی امیر اسدالله علم بود. او توسط قوام‌السلطنه به فرمانداری بلوچستان منصوب شد. موفقیت او در اداره‌ی امور منطقه توجه دربار را به او جلب کرد و باعث شد در سال ۱۳۲۸ به سمت وزارت کشاورزی دولت محمد ساعد انتخاب شود. و در سال ۱۳۲۹ در دولت رزم‌آرا نیز وزارت کار به او سپرده شد. در بحبوحه‌ی وقایع دوران دکتر مصدق، علم وفاداری خود را به محمدرضا حفظ کرد به‌طوری‌که در تیر ۱۳۳۱ سرپرستی املاک و مستغلات خاندان پهلوی به او سپرده شد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علم در انتخابات مجلس به‌عنوان نماینده‌ی زابل انتخاب شد.

سال ۱۳۳۴ فرصت ترقی دیگری در زندگی سیاسی علم بود. او این‌بار در کابینه‌ی حسین علاء به‌عنوان وزیر کشور انتخاب شد. اسدالله علم در سال ۱۳۴۱ به نخست‌وزیری رسید و نقش پررنگی در انقلاب سفید و اصلاحات ارضی و وقایع مرتبط با آن از جمله سرکوب قیام‌های مردمی علیه اقدامات اصلاحی حکومت ایفا کرد. علم در اسفند ۱۳۴۲ از سمت نخست‌وزیری استعفا داد و یک سال بعد به ریاست دانشگاه پهلوی شیراز منصوب شد.

آبان سال ۱۳۴۵ زمان آن فرا رسیده بود که دربار پهلوی دوم به‌کلی دگرگون شود و نقش پررنگ‌تری در سیاست کشور بر عهده بگیرد و برای این مأموریت هیچ‌کس بهتر از علم برای شاه نبود. علم از همین زمان یادداشت‌های خود را نوشت و در نهایت آن‌ها را برای آیندگان به یادگار گذاشت. از جمله اتفاقات مهم دوران وزارت دربار او تاج‌گذاری محمدرضاشاه و برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله بود. او بسیار نزدیک به محمدرضا بود و معمولاً هر روز با یکدیگر دیدار داشتند.

اسدالله علم در تیر ۱۳۵۶ جهت درمان بیماری سرطان خون خود کشور را ترک کرد و در فرانسه ساکن شد. در مرداد ماه از سمت خود استعفا داد. او در اسفند سال ۱۳۵۶ طی نامه‌ای به شاه نسبت به وضعیت وخیم کشور و حکومت پهلوی هشدار داد و در نهایت در ۲۷ فروردین سال ۱۳۵۷ از دنیا رفت.

نقد مختصر کتاب خاطرات علم

علم در یادداشت‌های خود نکاتی را مطرح کرده است که در برخی موارد به مذاق بعضی افراد خوش نیامده یا آن‌ها را خلاف واقع دانسته‌اند، از طرفی افرادی نیز بوده‌اند که با ارجاع به حرف‌های افراد دیگر در برخی از موارد عنوان‌شده در یادداشت‌های علم شک کرده‌اند. به هر حال آن‌چه مشخص است این است که یادداشت‌ها نظرات و برداشت‌های شخصی علم بوده و قرار هم نیست که به‌طور کامل با واقعیت منطبق باشد. بلکه تنها بیان‌کننده‌ی آن‌ چیز‌هایی بوده که یکی از نزدیک‌ترین افراد به محمدرضا پهلوی احساس، برداشت یا ادعا کرده است. برای مثال مسعود کوهستانی‌نژاد پژوهشگر تاریخ نقدهایی را به این یادداشت‌ها وارد کرده و علم را فراموش‌کار یا دروغ‌گو خطاب می‌کند. از طرفی کسانی مانند محمود طلوعی پژوهشگر و نویسنده‌ی تاریخ معاصر از موافقان یادداشت‌های علم بوده و از آن دفاع می‌کند.

بخشی از متن کتاب خاطرات اسدالله علم؛ دفتر اول

«شنبه ۲/۲ /۴۶

صبح شرفیاب شدم، برخلاف دیشب حال شاهنشاه خوب بود. عرایض جاری عرض شد. نسبت به رفتن والاحضرت اشرف به سازمان ملل متّحد برای جلسه ( شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل) ٍEcosoc تصمیم گرفتند که برود. عرایض ( آیت‌الله محمّد رضا) گلپایگانی (آیت‌الله در قم) عرض شد. مخالفت ایشان بود با قانون حقّ خانواده. جواب‌هایی مرحمت فرمودند که بگویم. خلاصه این که شما آخوندها از زمان قدیم، یعنی زمان پدرم، با قانون عدلیه، نظام وظیفه، رفع حجاب و در موقع خودم با تقسیم املاک و رأی نسوان مخالفت نمودید. تحمّل کردم. بدانید حالا حرفتان به جایی نمی‌رسد، واقعاًً درست می‌فرمودند. خودم که نخست‌وزیر بودم این معنی را درک کردم .

بعد یک سفیر شرفیاب شد و اعتبارنامه تقدیم کرد. ناهار ( ریچارد) نیکسون معاون سابق رئیس جمهور آمریکا شرفیاب شد. بعدازظهر روضه ( در کاخ) گلستان رفتم، روز آخر بود. شب منزل ( اردشیر) زاهدی، وزیر خارجه، نیکسون مهمان بود، من هم دعوت داشتم. سیاست دنیا مطرح بود. چهار ساعت صحبت کردیم. ( امیرعبّاس هویدا) ، نخست وزیر، ( هم) بود. نیکسون مرد روشن‌بینی‌ست. سیاست حزب مخالف را در ویتنام و سایر نقاط جهان با کمال جرأت تایید می‌کرد. ساعت ۱۲ شب منزل آمدم.

مذاکرات امشب: وضع حزب دموکرات ممکن است در اثر کاندید شدن ( رابرت) کندی برای معاونت رئیس جمهوری و شکست ( هیوبرت) همفری اختلافی در آن جا پیش بیاید. ( لیندون) جانسون ممکن است کندی را به علّت آراء او کاندید کند. خودش در حزب جمهوری ( خواه نفر) پنجم است (نیکسون)، چون سال‌ها دفاع از سیاست حزب کرد. چهار نفر دیگر ممکن است جلو بیفتند. سیاست جهانی جانسون صحیح است.»