کتاب همراهی فقها با عقلا

کتاب همراهی فقها با عقلا نوشتهٔ مهدی منتظرقائم توسط نشر نی منتشر شده است. کتاب حاضر دربردارندهٔ ۱۵ مقاله در باب بررسی فقه شیعه در دوران معاصر است. نسخهٔ الکترونیکی این کتاب را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب همراهی فقها با عقلا

کتاب همراهی فقها با عقلا مجموعه‌ای از ۱۵ مقاله است که به بررسی فقه شیعه در دوران معاصر می‌پردازد و با رویکردی نوآورانه، تلاش می‌کند تا فهمی عقلانی‌تر و سازگارتر با مقتضیات زمان از شریعت ارائه دهد. نویسنده با تکیه بر قرآن و سنت شکل‌گرفته در قرون اولیهٔ اسلام و با توجه به تحولات زندگی مردم در طول تاریخ، برخی از فتواهای پیشین را به چالش کشیده و ضرورت بازنگری در ادلهٔ احکام فقهی را مطرح می‌کند. هدف اصلی این مقالات، ارائهٔ تصویری از شریعت است که با عقل سلیم منافات نداشته، میان نقل و عقل تعارضی نبیند و نقش عرف در استنباط و اجرای احکام را مورد توجه قرار دهد. همراهی فقها با عقلای جامعه، دستاورد فقهی عصر حاضر تلقی شده و راهگشای بسیاری از اشکالات عقلانی وارد بر فقه دانسته می‌شود. هر مقاله در این مجموعه به تبیین یکی از نتایج حاصل از این رویکرد می‌پردازد. همراهی، سکوت یا مدارای شارع با سیره‌های عقلا، نقش عرف در قضاوت و زعامت فقها، استفاده از عرف در شناخت معانی خطابات شرعی و تشخیص موضوعات احکام، جواز تقلید از فقهای متوفا و غیرِاعلم، مشروعیت امر و نهی مردم به حاکمان، عدم جواز اکراه در عمل به شریعت، هم‌سویی ادلهٔ نقلی با سیره‌های عقلای معاصر، کاستی‌های تعزیرات منصوص و امکان استفاده از مجازات‌های عقلایی، زبانی بودن امر به معروف و نهی از منکر و نفی اعمال زور در آن، تناسب حکم و موضوع در احکام شرعی، لزوم بازنگری در دیات با توجه به معیارهای عقلایی، بازتاب دانش و فرهنگ عصر شارع در روایات دیات و تأثیر عصری بودن آن‌ها، حق شرعی نظارت مردم بر حکومت، حقوق شرعی فقرا و اعتبار ذاتی سیرهٔ عقلا و امکان تخصیص یا تعمیم ادلهٔ نقلی با آن. این مقالات که پیش‌تر در نشریات معتبر به چاپ رسیده‌اند، با ویرایش جزئی و ذکر مستندات عربی، برای انتشار مجدد در این مجموعه گردآوری شده‌اند.

چرا باید کتاب همراهی فقها با عقلا را بخوانیم؟

اگر دغدغهٔ یافتن پلی میان فقه سنتی و عقلانیت مدرن را دارید و به دنبال درک رویکردی نو در فهم شریعت هستید که با مقتضیات زمان سازگار باشد و در عین حال به مبانی دینی وفادار بماند، کتاب همراهی فقها با عقلا اثری روشنگر خواهد بود. این کتاب با ارائهد ۱۵ مقاله که هر کدام به جنبه‌ای از این هم‌سویی می‌پردازند، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با بازخوانی ادلهٔ فقهی و توجه به نقش عقل و عرف، تصویری کارآمدتر و مقبول‌تر از شریعت ارائه داد. 

خواندن کتاب همراهی فقها با عقلا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

طالعهٔ این اثر به پژوهشگران حوزهٔ فقه و حقوق اسلامی، اندیشمندان دینی، فعالان اجتماعی و عموم افرادی که به تعامل دین و عقلانیت در دنیای امروز علاقه‌مندند، پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب همراهی فقها با عقلا

«ارتباط حکم با موضوع از جهتی مثل ارتباط مسبَب با سبب است و فعلیت حکم متوقف بر فعلیت موضوع است (صدر ۱۳۷۹، ج ۱، ص ۱۹۱). بنابراین هر حکمی باید با موضوعش متناسب، و هر موضوعی سبب حکم متناسب با خودش باشد. مناسبت‌های موضوع و حکم شرعیْ ارتکازهای همگانی و ذوق مشترک مردم در مسائل شرعی است (صدر ۱۳۷۵، ص ۹۹) که به «فهم اجتماعی از نص» نیز تعبیر شده است (ساعدی ۱۳۸۶، ص ۱۰۶). فقها ابتدا تلاش می‌کنند نزدیک‌ترین معنای لغوی لفظ نزد متکلم را دریابند، ولی به این اکتفا نمی‌کنند و درصدد فهم مراد شارع برمی‌آیند (صدر ۱۳۷۹، ج ۱، ص ۱۷۴). آنان برای فهم مراد شارع به «فهم اجتماعی از نصوص و تناسب عقلایی احکام و موضوع‌ها» نیاز دارند. ممکن است یک دلیل، بدون توجه به مرتکزات عرفی و تناسب حکم و موضوع، در یک معنا ظهور بدوی داشته باشد، ولی با توجه به ارتکازات عرفی در معنای دیگری ظهور مستقر پیدا کند (خمینی ۱۳۸۱، ص ۲۱۷). ارتکازات عقلایی و فهم اجتماعی موجب می‌شود کلام شارع در معنای متناسب ظهور پیدا کند نه در معنای نامتناسب (صدر ۱۳۷۵، ص ۱۰۱). تناسب حکم و موضوع، که ارتکاز عقلایی است، دلیل لفظی نیست، قرینهٔ لبّی [و مقامی] است که کارکردش مثل قرینهٔ متصل لفظی است و موجب ظهور الفاظ دلیل در معنای مناسب می‌شود (صدر ۱۴۰۸، ج ۱، ص ۵۵). وقتی فقیه برای دستیابی به مراد شارع به قراین غیرلفظیِ قرآن و سنت، از جمله تناسب حکم و موضوع، نیز توجه می‌کند، یعنی فهم عقلایی متن برایش مهم است و ارتکازات عقلا را در فهم متن مؤثر می‌داند. درست است که مجموعهٔ قراین لفظی و لبّی ظهورسازند و ظهور حجت است، ولی این ظهور بدون «تناسب عقلایی» پدید نمی‌آید. فقیه هر چه بیشتر بتواند، در مقام تشخیص تناسب بین حکم و موضوع، استنباطش را از سلایق، شرایط و موقعیت شخصی‌اش جدا کند و به خصوصیات انسانی‌اش تکیه کند، بهتر می‌تواند تناسب عقلایی احکام و موضوع‌های شرعی را بفهمد. استنباط فقها از متون شرعی در صورتی معقول است که نتیجه‌اش «یک قضیهٔ شرعی متناسب عقلایی باشد» یا دست‌کم «یک قضیهٔ شرعی غیرمتناسب نباشد». در این صورت نسبت دادنش به شارع نیز معقول است. اما اگر نتیجهٔ استنباطشان یک معنای نامعقول و غیرعقلایی باشد، چگونه می‌توان جرئت کرد و آن را به شارع حکیم نسبت داد. تردیدی نیست که راه استفاده از ادلهٔ لفظی و مناسبات حکم و موضوعْ منحصر به عرف است (خمینی ۱۴۲۱ الف، ج ۴، ص ۷۵) و بدون توجه به فهم عرف و عقلا نمی‌توان شریعت را فهمید. تناسب حکم و موضوع یک رکن استنباط فقها از متون شرعی است و فتوایشان را در صراط «معقولیت و مقبولیت» قرار می‌دهد»