کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان

کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان نوشتهٔ مسفر زهرانی و ترجمهٔ ستار عودی است. انتشارات علمی و فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است. نویسنده در این اثر از عصر آل بویه و سلجوقیان که در سال‌های ۳۳۴ تا ۵۹۰ هجری قمری بر سر کار بودند، سخن گفته است. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌تواند از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان

کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان بر اساس چاپ نخست کتاب «نظام الوزاره فی الدوله العباسیه» صورت گرفته است که در سال ۱۹۸۰ میلادی توسط مؤسسهٔ «الرساله» در بیروت منتشر شد. ساختار کتاب شامل مقدمه، چهار بخش اصلی، یک گفتار پایانی و شش پیوست است. در مقدمه، نویسنده به اختصار به بررسی موضوع وزارت در دو دورهٔ تاریخی موردنظر پرداخته و نکات کلیدی هر بخش را معرفی می‌کند. سپس به معرفی منابع و مآخذ مورد استفاده در کتاب می‌پردازد.

در تدوین این اثر، منابع متعدد خطی و چاپی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از جمله نسخه‌های خطی مورد رجوع، کتاب «التاجی فی اخبار الدوله الدیلمیه» نوشتهٔ «ابواسحاق ابراهیم بن هلال صابی» است. متاسفانه، تنها بخش کوچکی از این کتاب با عنوان «المنتزع من کتاب التاجی فی اخبار الدوله الدیلمیه» باقی مانده است. نسخهٔ خطی مصور این بخش، که به‌عنوان قدیمی‌ترین سند تاریخی در مورد آل بویه شناخته می‌شود، در کتابخانهٔ اتحادیهٔ عرب در قاهره نگهداری می‌شود. این نسخه، اطلاعات ارزشمندی در مورد خاستگاه و ظهور آل بویه در عرصه سیاسی دولت اسلامی ارائه می‌دهد. منابع و مآخذ مورداستفاده نویسنده نیز در پایان کتاب به ترتیب نسخ خطی، منابع کهن عربی، منابع جدید عربی، مجلات و فصلنامه‌های عربی و منابع خارجی ذکر شده است. از میان ۱۸۲ منبع مورد استفاده، تنها چهار منبع فارسی هستند که از ترجمهٔ عربی آن‌ها استفاده شده است.

چرا باید کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان را بخوانیم؟

اهمیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دوره تاریخی حاکمیت عباسیان، موضوع بکر و نوآوری‌های کتاب، تأکید نویسنده بر نقش وزرای ایرانی در پیشبرد نهضت فرهنگی و تلاش او برای گردآوری اطلاعات تازه از وزرا و نیاز جامعهٔ امروز به ترجمه چنین کتابی، خواندن این کتاب را ضروری کرده‌اند. مترجم اثر، در ترجمهٔ کتاب، نهایت تلاش خود را به کار برده‌ تا به متن اصلی وفادار بماند و پس از ترجمهٔ دقیق متن عربی، آن را به فارسی روان بازنویسی کرده‌ است.

خواندن کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب را به پژوهشگران حوزهٔ تاریخ پیشنهاد می‌کنیم. همچنین اگر می‌خواهید مدل‌ها حکومت در دولت‌های عباسیان را بهتر بشناسید و به تاریخ اسلام علاقه دارید، خواندن این کتاب را از دست ندهید.

فهرست کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان

بخش اول: خلافت عباسیان در عصر امیران آل‌بویه و سلاطین سلجوقی

نویسنده در این بخش کتاب به بررسی خلافت عباسی در این دوره و تعامل سیاسی امرای دیلمی و سلاطین سلجوقی با خلفا و وزرای عباسی پرداخته است. در این بخش، تلاش خلفا برای بازپس‌گیری قدرت و نفوذ خود در سایه اختلافات داخلی و جنگ‌های بین سلاطین سلجوقی به تصویر کشیده می‌شود.

بخش دوم: وزارت در عصر آل‌بویه

این بخش به بررسی وزارت در عصر بویهیان می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه منصب وزارت به چند وزیر به طور همزمان واگذار شد و سپس به معرفی وزرای برجسته این دوره می‌پردازد.

بخش سوم: وزارت در عصر سلجوقیان

این بخش نیز به بررسی وزارت در عصر سلجوقیان و معرفی وزرای مشهور این دوره اختصاص دارد و به مسائلی مانند حقوق و مراسم تعیین وزیر، ظهور منصب نیابت وزارت و تأثیر رقابت بین سلاطین سلجوقی بر انسجام دولت می‌پردازد.

بخش چهارم: کوشش‌های وزیران عصر آل‌بویه و سلجوقی در پیشرفت فرهنگی دولت

در این بخش کتاب به تلاش وزرای هر دو دوره در پیشبرد تمدن و تأسیس نهادهای فرهنگی و مراکز علمی و آبادانی و نقش آنان در نهضت علمی و ادبی قرون چهارم تا ششم هجری پرداخته شده است.

در گفتار پایانی، نویسنده به جمع‌بندی کلی مطالب کتاب پرداخته و خلاصه‌ای از موضوعات مطرح شده را ارائه می‌کند. پیوست‌های کتاب شامل فهرست وزرای آل بویه، سلاطین سلجوقی و خلفای معاصر این دو سلسله است.

بخشی از کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان

«جلال‌الدین‌بن صدقه: او در سال ۵۱۳ ق/۱۱۱۹ م وزارت المسترشد بالله را بر عهده گرفت و در سال ۵۱۶ ق/۱۱۲۲ م از این مقام عزل شد. به نظر می‌رسد این وزیر نقش مهمی در دفع حمله‌های والی حله، دبیس‌بن صدقه به بغداد، داشته است، زیرا به هنگام صلح میان این والی و المسترشد بالله، یکی از شرایط دبیس برای بازگشت به اطاعت از خلیفه، عزل ابن‌صدقهٔ وزیر بود؛ خلیفه نیز این شرط را پذیرفت و ابن‌صدقه را از وزارت عزل کرد.

ابن‌طباطبا نقل می‌کند که عزل جلال‌الدین‌بن صدقه بنا به خواست وزیر سلجوقی، عثمان‌بن نظام‌الملک (۳۰)، انجام گرفت، زیرا او تمایل داشت برادرش، احمدبن نظام‌الملک، عهده‌دار وزارت المسترشد بالله شود که البته این کار نیز عملاً انجام شد و احمدبن نظام‌الملک، به درخواست سلطان سلجوقی و وزیرش، به وزارت خلیفه منصوب شد. وزیر سلطان سلجوقی به این نیز بسنده نکرد و از خلیفه خواست جلال‌الدین‌بن صدقه را از بغداد بیرون کند تا برادرش به تنهایی در مقام وزارت قرار گیرد. خلیفه نیز ناگزیر وزیر معزول خود را از دارالخلافه بیرون کرد.

وقتی سلطان محمود در سال ۵۱۷ ق/۱۱۲۳ م وزیرش عمثان‌بن نظام‌الملک را از وزارت عزل کرد، خلیفه نیز مبادرت به عزل برادرش، احمدبن نظام‌الملک، از وزارت خود کرد و به جلال‌الدین‌بن صدقه نامه نوشت و او را به وزارت فراخواند و به وی گفت: «ای جلال‌الدین، دعوت توفیق را به‌همراه یارانی که حاضر شدند اجابت کن، تا همین ساعت با عزت و احترام به جایگاه خود بازگردی». این نشان‌دهندهٔ آن است که المسترشد بالله در سال پیش از آن به عزل ابن‌صدقه از وزارت مجبور بوده است.»