کتاب فقیه و سلطان

کتاب فقیه و سلطان نوشتهٔ وجیه کوثرانی و ترجمهٔ یاسین عبدی است. بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه این کتاب تاریخی - پژوهشی را منتشر کرده است.

درباره کتاب فقیه و سلطان

کتاب فقیه و سلطان (دیالکتیک دین و سیاست در تجربهٔ تاریخی عثمانی و صفویه - قاجاریه) را پژوهشی در باب رابطهٔ اسلام و سیاست در تاریخ امپراتوری عثمانی و دو دوره از تاریخ ایران دانسته‌اند. کتاب حاضر با عنوان اصلیِ «الفقیه و السلطان: جدلیه الدین و السیاسه فی تجربتین تاریخیتین العثمانیه و الصفویه- القاجاریه» کتابی است که در آن رابطهٔ دین و سیاست در مقاطعی از تاریخ سرزمین‌های اسلامی و با تمرکز بر سه حکومت عثمانی، صفویه و قاجاریه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. عنوان اثر به دوره‌های مشخصی اشاره دارد، اما اشارات خوبی به دوره‌های آل‌بویه، سلجوقیان و نقش آل‌بویهٔ شیعه در شکل‌گیری حوزهٔ بغداد و حلّه و پس از آن حوزهٔ نجف به‌دلیل محدودیت‌هایی که سلجوقیان برای علمای شیعه در بغداد ایجاد کردند، شده است. گفته شده است که هدف نویسنده در این کتاب ایجاد شناخت بهتر از حوزهٔ عمومی شکل‌گرفته در تعامل حاکمان و علما در دوره‌های مختلف اسلامی بوده است. او دو سیر تاریخی و سیاسی به‌صورت همزمان را در این مورد مطرح کرده است. وجیه کوثرانی معتقد است اولاً شکل‌گیری فقه تشیع در جبل عامل بوده که ارتباطی با حوزهٔ دانش ایرانیان نداشته است و انتخاب مذهب تشیع برای ایرانیان بیشتر از زاویهٔ عدالت‌خواهی و هویت‌جویی در برابر جهان تسنن بوده است؛ همچنین او به نقش متفکران متأخری مانند «رشید رضا» و «سید جمال‌الدین اسدآبادی» و دلایل شکست آن‌ها در اصلاح جهت‌گیری‌های حکومت‌های مسلمان پرداخته است.

خواندن کتاب فقیه و سلطان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعه در باب رابطهٔ اسلام و سیاست در تاریخ امپراتوری عثمانی و دو دوره از تاریخ ایران پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب فقیه و سلطان

«بنا بر پیش‌گفته دانسته شد که چگونه نهاد خلافت از زمان سقوط بغداد به بعد به‌عنوان مسئله‌ای اساسی در فقه سیاسی اسلامی‌ـ سُنی به شمار نرفت. آشکار است که نظریهٔ ماوردی و غزالی دربارهٔ مشروعیت و آرای خواجه نظام‌الملک دربارهٔ تعیین مهمات حکمرانی و شیوه‌ها و روش‌های آن در حوزهٔ سیاسی به‌مثابه بیانی در زمینهٔ اندیشهٔ رایج در باب دولت قائم [در آن روزگار] و پذیرش [و اقبال] عمومی به آن به شمار می‌رود. هنگامی‌که عثمانی‌ها از سمت غربی اقدام به کشورگشایی و فتوحات بزرگ کرده و کشورهای عربی را به تصرف خود درآوردند و آن‌ها را به لحاظ سیاسی در یک کشور بزرگ متحد ساختند، سقوط قاهره که تحت سیطرهٔ مملوکیان بود، به‌هیچ‌وجه همچون رویدادی خصمانه علیه نهاد خلافت تلقی نشد و برخلافت سقوط بغداد، جوش و خروش چندانی در میان فقیهان سُنی یا افکار عمومی اهل سنت ایجاد نکرد و بلکه قسطنطنیه به‌مثابه «دارالسلطنه و دارالخلافه» تلقی گشت، درعین‌حال، این تلقی رایج هیچ‌گونه ابهامی در آرای فقیهان ایجاد نکرد، برخلاف روزگار آل‌بویه و سلجوقیان که ماوردی را ناگزیر ساخت به مشروعیت‌بخشی سلطنت موجود در سایهٔ خلافت بپردازد یا اینکه غزالی را ناگزیر ساخت تا تلقی منسجمی از رابطهٔ فقیه با بخش‌های معرفتی از یک سو و سلطان قائم از دیگر سو به دست بدهد.

بُعد دیگر رابطهٔ فقیه‌ـ سلطان در فضای نهادی خاص یعنی فضای دادرسی [قضا] و آموزش با حاشیهٔ استقلال‌خواهی متجلی می‌شود که گاهی به فقیه این اجازه را می‌داد به اندرز و مشورت بپردازد.

بی‌تردید همهٔ سلاطین بسیار حریص بر این جنبه از رابطه‌شان با فقیهان و دگردیسی‌های آن بوده‌اند. سلطنت‌ـ به‌عنوان یک واقعیت و پدیداری تاریخی‌ـ از بافتار ملی و مردمی یا به بیان دیگر از امت و گروهی که ادعای نمایندگی آن را داشتند،‌ جدا شده و به سمت و سوی حکمرانی سکولاری که با شریعت همگرایی و سازگاری داشت، می‌رفت هرچند از نگاه برخی فقیهان با اصول [شریعت] تناقض داشت. سلاطین عثمانی برای حل این مشکل از یک سو خود را به بافتار ملی و مردمی نزدیک ساخته و از دیگر سو سعی داشتند خودشان را به عنوان نمایندگان وضعیت اسلامی‌ای معرفی سازند که جماعت مسلمانان اعم از فقها، علما و مشایخ صوفیه در آن زیست می‌کردند و از طرف دیگر سعی می‌کردند در کنار تعظیم و بزرگداشت، القاب و عناوینی را برای سلاطین به کار گیرند که معانی تقدیس و تدین در آن‌ها برجسته و بارز باشد. در دیباچهٔ کتاب الشقائق النعمانیة فی علماء الدولة العثمانیه که در عهد سلطنت سلطان سلیمان قانونی نگاشته و به وی نیز تقدیم شده است، آمده است: «جمع و تألیف این کتاب در سایهٔ دولتی صورت گرفت که خداوند با الطاف سبحانی خود آن را به سلاطین قدرتمند عثمانی اختصاص داد، که اقتدار آن‌ها باعث شکست و زوال شوکت و حکمرانی قیصرهای روم شد و دروازه‌های سعادت و بهروزی برایشان گشاده گشت و روزگار تاریخی با آن‌ها رقم خورد خلاصهٔ ارباب الخلافه فی العالمین، شرف الإسلام، ملاذ المسلمین اخص الخواقین العظام و قطب السلاطین الکرام مطاع الملوک و السلاطین مطیع احکام الشریعه و الدین السلطان ابن السلطان و الخاقان بن ابن الخاقان ابوالفتح و النصر السلطان سلیمان خان ابن السلطان سلیم خان...»»