کتاب منجی در صبح نمناک

کتاب منجی در صبح نمناک نمایشنامه‌ای نوشتهٔ اکبر رادی بازنگری و تلخیص حمیده‌بانو عنقا است و نشر قطره آن را منتشر کرده است. «منجی در صبح نمناک» سیاسی‌ترین نمایش‌نامهٔ رادی است و مستقیماً مسئلهٔ ساواک، نظام سانسور و مسائل مربوط به دشواری‌های کار تألیف و طبع و نشر را مطرح می‌سازد.

درباره کتاب منجی در صبح نمناک

نسخهٔ نخستینِ نمایش‌نامهٔ «منجی در صبح نمناک» در سال ۱۳۵۹ نوشته شد و اکبر رادی این اثر را در سال ۱۳۷۶، هم‌چون دیگر نمایش‌نامه‌هایش بازنویسی کرد. نسخهٔ واپسینِ این نمایش‌نامه، به بیش از ۲۵۰ صفحه بالغ شده است و بی‌گمان اجرای صحنه‌ایِ چنین نمایش‌نامهٔ بلندی، بیش از پنج ساعت به طول می‌انجامد. منجی از یک‌سو دربارهٔ یک زندگی و تلاش نمایش‌نامه‌نویس است و از سوی دیگر مربوط است به وضعیت مطبوعات و انتشارات در نظام پهلوی. نمایش‌نامه‌های رادی هیچ‌گاه از اعتراض به وضعیت موجود و پروراندن سودای دنیایی آرمانی تهی نبوده است. اما «منجی در صبح نمناک» را باید سیاسی‌ترین نمایش‌نامهٔ رادی دانست که مستقیماً مسئلهٔ ساواک، نظام سانسور و مسائل مربوط به دشواری‌های کار تألیف و طبع و نشر را مطرح می‌سازد. رادی این نمایش‌نامه را برخلاف روش معمول در سایر نمایش‌نامه‌هایش، به زبان کتابت نگاشته است. درحالیکه غالب آثار او به سیاق بیشتر نمایش‌نامه‌های امروزی، به زبان محاوره نوشته شده است. رادی در این اثر زبانی را به کار برده که ما را در حد میانهٔ رمان و نمایش‌نامه نگه می‌دارد. اما البته زبانی است دراماتیک که برای اجرای صحنه‌ای باید به قالب محاوره بازگردانده شود.

مهم‌ترین چیزی که در این نمایش‌نامه جلب نظر می‌کند، درازای نمایش‌نامه و حجم زیاد آن در قیاس با نمایش‌نامه‌های متعارف رادی و دیگر نویسندگان معاصر است. چه چیزی طول یک اثرِ دراماتیک را رقم می‌زند؟ ارادهٔ نویسنده یا ارادهٔ قلم که بیرون از ارادهٔ نویسنده، فرمان خود را بر صفحهٔ کاغذ می‌راند و در ناخودآگاه نویسنده، روایت را واژه به واژه به پیش می‌برد. منجی، حکایتی بسیار طولانی، از زندگی محمود شایگان (نمایش‌نامه‌نویس) را طی مبارزه‌هایش برای دفاع از حرمت قلم و اثبات حقانیت خویش در پیش چشم ما قرار می‌دهد. شایگان در یک مسیر طاقت‌فرسا، از اوج به حضیض فرومی‌افتد اما دشمنانش پیکر زنده‌اش را دیگر بار، مصلوب و زخم‌خورده برای عبرت دیگران بر چهارچوب صلیب رنج می‌افرازند. در پایان، او می‌خواهد یگانه یادگار هستی خویش، یعنی قلم خود را توسط استیانا (دانشجو و خبرنگار) به حسین حشمتی (نویسنده و عکاس روزنامه) بسپارد. اما در آخرین لحظه متوجه می‌شود که حشمتی وارد مبارزات مسلحانه شده و «همین دیروز یک پل را منفجر کرده است.» سپس شایگان بر سر یک دو راهی مرگ‌بار قرار می‌گیرد: یا تسلیم به خواستهٔ مدیرکل ادارهٔ نگارش (سانسور) که از او یک نمایش‌نامهٔ فرمایشی مطابق مصالح می‌خواهد و یا نابودی.

نمایش‌نامهٔ منجی در صبح نمناک تاکنون چندین بار تجدید چاپ شده است. اما به خاطر حجم زیادش، ضرورت داشت تا در غیاب اکبر رادی، دستی آشنا و مَحْرَم به روح رادی، آن را دراماتورژی کند و تا حد امکان از این نمایش‌نامه یک نسخهٔ صحنه‌ای و قابل اجرا پدید آورد. حمیده‌بانو عنقا به دستیاری پسر رادی، آقای آریا رادی این امر مهم را به انجام رساندند و نسخه‌ای فشرده‌تر از این نمایش‌نامه را بدون برهم خوردن بن‌مایه و محتوای اثر، آمادهٔ انتشار کردند. نسخهٔ کنونی فقط در بخش‌هایی نسبت به چاپ پیشینِ این نمایش‌نامه کوتاه‌تر شده و شکل کنونی اثر، امکان اجرای آن را بر صحنه‌های تأتر بیش از پیش فراهم می‌آورد.

خواندن کتاب منجی در صبح نمناک را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران آثار اکبر رادی پیشنهاد می‌کنیم.

درباره اکبر رادی

اکبر رادی در ۱۰ مهر سال ۱۳۱۸ در شهر رشت متولد شد. در سال ۱۳۲۹، به‌علت ورشکستگی پدر به‌همراه خانواده به تهران مهاجرت کرد. دو کلاس آخر ابتدایی را در دبستان صائب تهران گذراند و دوره متوسطه را در دبیرستان فرانسوی رازی به سال ۱۳۳۸ به پایان رساند. او در رشته علوم اجتماعی دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت. تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد را در همان دانشگاه آغاز کرد اما آن را به پایان نرساند و پس از طی دوره تربیت معلم در سال ۱۳۴۱، به کارِ معلمی روی آورد. تدریس ادبیات نمایشی انستیتو مربیان امور هنری، نمایشنامه‌نویسی مقطع کارشناسی دانشگاه تهران و نمایشنامه‌نویسی پیشرفته کارشناسی ارشد دانشگاه هنر تهران در کارنامه کاری او ثبت شده‌اند.

رادی در سال ۱۳۳۸ نخستین نمایشنامه خود را باعنوان روزنه آبی نوشت، اما دو سال طول کشید تا توانست آن را منتشر کند. این نمایشنامه موردِ توجه احمد شاملو قرار گرفت. او در سال ۴۷ یکی از مهم‌ترین نمایشنامه‌های دهه چهل ایران یعنی ارثیۀ ایرانی را نوشت. اهمیت این اثر تا جایی بود که پانزده سال بعد در دهه شصت نسخۀ دیگری از همین اثر را با عنوان تانگوی تخم مرغ داغ به رشتۀ تحریر درآورد.

از جمله آثار منتشر شده از سوی این نویسنده می‌توان به از دست رفته، روزنه آبی، افول، مرگ در پاییز، ارثیه ایرانی، صیادان، لبخند باشکوه آقای گیل، پلکان، تانگوی تخم مرغ داغ، آهسته با گل سرخ، شب روی سنگفرش خیس، آهنگ‌های شکلاتی، پایین‌گذر سقاخانه، خانمچه و مهتابی، جاده، دستی از دور، نامه‌های همشهری، انسان ریخته یا نیمرخ شبرنگ در سپیده سوم و .... اشاره کرد. رادی در پنجم دی‌ماهِ ۱۳۸۶ درگذشت.

بخشی از کتاب منجی در صبح نمناک

«فلسفی: «نسل ما» کلاً معیوب است آقای زنگنه. و من تعجب می‌کنم شما با چه جرأتی روی همچه کتابی سرمایه‌گذاری کرده‌اید. ساختمان که ندارد، آدم‌هایش که مرخصند، رابطه‌ها هم که شُل است. می‌ماند یک دیالوگش، که آن هم پر از روضه‌خوانی و روده‌درازی است. دیگر چه دارد؟

زنگنه: ولی آیا با این دلایل... می‌شود یک نویسندهٔ معتبر را دراز کرد؟ (تسبیحش را بیرون می‌آورد.) آن هم در ماهنامهٔ «طلوع»؟ مجله‌ای که سال‌ها ستاد عملیات آقای شایگان بوده، (به قوانلو.) آیا این چرخش ناگهانی گَزَک تازه‌ای دست دشمنان شما نمی‌دهد؟

قوانلو: (چنانکه نیشی به عصبش خورده است.) برعکس! درست به همین علت است که من تصور می‌کنم این چرخش لازم است. این از چند جهت خاصیت دارد: اولاً موقع مناسبی است برای این رفیق نیمه‌راه ما، تا با ترکه‌های آبداری که به‌اش می‌زنیم، از آن رؤیای ملکوتی دربیاید و فکر نکند ما این‌جا مشتمالچی و نوکر دست به سینه‌ایم. ثانیاً جواب محکمی است برای این قراضه‌های «آرمان» که نه قربانت شوم، همچه خبرهایی نیست. ما باشگاه بازنشسته‌ها نیستیم و آقای شایگان هم لای دست شما! (می‌نشیند.)...

طلایی: ثالثاً! (سیگار برگش را خاموش می‌کند.) چرا فقط «طلوع»؟ ما تمام نشریات خودمان را بسیج می‌کنیم؛ نهایت اینکه حرف اول و آخر مثل همیشه برای «طلوع» محفوظ است و... (قدم‌زنان وارد اتاق می‌شود.) آقای زنگنهٔ عزیز! وقتی مطبوعات ما هماهنگ و منسجم شدند، ما دیگر با یک جریان روبه‌رو هستیم؛ نه یک چرخش موضعی. پس اگر این کوچولوهای «آرمان» بخواهند از روی ساده‌لوحی شرارتی بکنند، درواقع با یک فشار بسیار قوی، یعنی با ما طرف شده‌اند و ما در برابر جامعه مسئولیم.»